Krizin Dışavurum Biçimi Olarak Fotoğraf: Ahmet Öner Gezgin’in Özportreleri

Year 2025, Issue: Special Issue: Crisis Entangled – Reimagining the Social in Turbulent Times, 69 - 86, 30.10.2025

Mehmet Fatih Yelmen

Abstract

Bu makale, kriz kavramını psikolojik, toplumsal ve kültürel formlar üzerinden kavramsallaştırarak, 12 Eylül 1980 sonrasında Türkiye’de fotoğrafın özellikle özportre türü aracılığıyla nasıl dolaylı, alegorik ve çok katmanlı bir ifade biçimine dönüştüğünü incelemektedir. Çalışma, toplumcu gerçekçi belgesel fotoğrafın baskı ve sansür sonucunda terk edilmesiyle ortaya çıkan gölge, silüet, boşluk, katman, yansıma gibi sembolik imgesel ifade biçimlerini Ahmet Öner Gezgin’in 1980-1988 tarihleri arasında gerçekleştirdiği özportre fotoğrafları üzerinden çözümlemektedir. Yöntem olarak, özportrenin kavramsal boyutunun esas alındığı ikonografik okumaya dayanan nitel analiz kullanılmış; fincan, köstekli saat, perde, cam, ayna, gölge gibi unsurların kullanımları, zamanın belirsizliği, mekanın bulanıklaşması ve öznenin görünürlük ve görünmezlik arasındaki varoluşsal konumlanışı bağlamında yorumlanmıştır. Bulgular, Gezgin’de özportrenin narsisistik sunumdan ziyade öznel olanı politik olanla kaynaştıran bir pratiğe dayandığını; fotografik temsil yüzeyinin bizzat kendisinin yırtık, iz, gölge, yansıma gibi unsurlarla krize dair bir tespit, ifade, yüzleşme, davet ve meydan okumadan oluşan bir tür mücadele alanına dönüştüğünü göstermektedir. Sonuç olarak çalışmada, 1980 sonrası Ahmet Öner Gezgin’in özportrelerinin hem topluma dair arşivsel hem de öznel ifadeye imkan sağlayan bir işlev gördüğü; kişisel hafıza ile kolektif bellek arasındaki aktarımı belirgin hale getirdiği ve Türk fotoğrafının belgeselden kavramsal/kurgusal anlatıma geçişinde özportrenin kurucu rol oynadığı ileri sürülmektedir.

Keywords

Kriz , Fotoğraf , 1980 Darbesi , Özportre , Ahmet Öner Gezgin

Photography as an Expression of Crisis: The Self-Portraits of Ahmet Öner Gezgin

Abstract

This article conceptualizes the notion of crisis through psychological, social, and cultural forms, examining how photography in Turkey after September 12, 1980, particularly through the medium of self-portraiture, transformed into an indirect, allegorical, and multi-layered form of expression. The study analyzes symbolic imagery forms such as shadow, silhouette, void, layer, and reflection, which emerged as a result of the abandonment of socialist realist documentary photography due to censorship and suppression, through the self-portrait photographs taken by Ahmet Öner Gezgin between 1980 and 1988. A qualitative analysis based on iconographic reading, which focuses on the conceptual dimension of self-portraiture, was used as a method; the use of elements such as cups, pocket watches, curtains, glass, mirrors, and shadows was interpreted in the context of the uncertainty of time, the blurring of space, and the existential positioning of the subject between visibility and invisibility. The findings show that Gezgin's self-portraits are based on a practice that merges the subjective with the political rather than a narcissistic presentation; the photographic representation surface itself is transformed into a kind of battlefield consisting of a diagnosis, expression, confrontation, invitation, and challenge related to the crisis through elements such as tears, marks, shadows, and reflections. In conclusion, the study argues that Ahmet Öner Gezgin’s self-portraits after 1980 serve both as an archival record of society and as a means of subjective expression; that they highlight the transfer between personal memory and collective memory; and that self-portraits played a foundational role in the transition of Turkish photography from documentary to conceptual/fictional narrative.

Keywords

Crisis , Photography , 1980 Coup , Self-Portrait , Ahmet Öner Gezgin

References

• Akalın, H., Toparlı, R., & Gözaydın, N. (2005). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, İ. (2021). Rönesans’tan çağdaş sanata otoportre’nin evrimi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Plastik Sanatlar ve Resim ABD, İstanbul.
• Arnheim, R. (1974). Art and visual perception: A psychology of the creative eye. University of California Press.
• Atay, S. (1999). Yasumasa, Tayfun, Öteki ve Diğerleri. Papirüs Dergisi, (24), 7.
• Barthes, R. (1996). Camera lucida (R. Akçakaya, Çev.). Altıkırkbeş Yayın.
• Başkaya, F. (2005). Kavram sözlüğü (Madde: “Kriz”, M. Öztürk). Maki Basın Yayın.
• Bate, D. (2013). Fotoğraf: Anahtar kavramlar (B. Şimşek, Çev.). De Ki Basım Yayın.
• Berger, J. (1972). Ways of seeing. Penguin Books.
• Bonafoux, P. (1985). Portraits of the artist: The self-portrait in painting. Rizzoli International Publications.
• Bozkurt, N. (1995). Sanat ve estetik kuramları. Sarmal Yayınları.
• Bürger, P. (2019). Avangard kuramı (E. Özbek & Ş. Öztürk, Çev.). İletişim Yayınları.
• Chilvers, I. (Ed.). (2004). The Oxford dictionary of art. Oxford University Press.
• Clarke, G. (2017). Güzel sanatların bir dalı olarak fotoğraf (M. M. Aydemir, Çev.). Hayalperest Yayınevi.
• Dönmez, N. (2009). Türk resminde portre ve otoportre [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Ertürk, E. (2007). Fotoğrafın nesnesi olarak sanatçının kendisi: Fotoğrafta özportre [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Esen, Ş. (2000). 80’ler Türkiye’sinde sinema. Beta Basım Yayın.
• Foucault, M. (1995). Discipline and punish: The birth of the prison (A. Sheridan, Trans.). Vintage Books.
• Gezgin, A. Ö. (1989). Türkiye’de fotoğraf eğitimi. Milliyet Sanat Dergisi, (217).
• Gezgin, A. Ö. (1995a). 1980 sonrası Türkiye’de fotoğrafçılık. In M. Belge (Ed.), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 12, ss. 531–535). İletişim Yayınları.
• Gezgin, A. Ö. (1995b). Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Fotoğraf Bölümü “Pazartesi Toplantıları” konferans metni. In Fotoğraf Sanatı ve Türkiye (ss. 48–54).
• Gezgin, A. Ö. (2000). Fotoğrafta özportre üzerine otodidaktik bir değerlendirme. Geniş Açı Fotoğraf Sanatı Dergisi, (13), 70–71.
• Gezgin, A. Ö. (2011, Ocak–Şubat). Ahmet Öner Gezgin söyleşi (Ö. Eser ile söyleşi). Kontrast Dergi. https://kontrastdergi.com/ahmet-oner-gezgin-soylesi-21-sayi/
• Gezgin, A. Ö. (2024). Pasajlar. Espas Sanat Kuram Yayınları.
• Gombrich, E. (1976). Sanatın öyküsü (B. Cömert, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Gombrich, E. (2020). Gölgeler (M. Yalçın, Çev.). Everest Yayınları.
• Güler, A. (1994). Eski İstanbul anıları. Dünya Şirketler Grubu.
• Hacking, J. (2015). Fotoğrafın tüm öyküsü (A. Bozkurt, Çev.). Hayalperest Yayınevi.
• Hall, J. (2014). The self-portrait: A cultural history. Thames & Hudson.
• Hançerlioğlu, O. (1978). Felsefe ansiklopedisi. Remzi Kitabevi.
• Hodge, S. (2020). Gerçekten bilmeniz gereken 50 sanat fikri (E. Gözgü, Çev.). Domingo Yayıncılık.
• Honnef, K. (1999). Dorothea Lange. In P. Stepan (Ed.), Icons of photography (p. 70). Prestel Verlag.
• Jung, C. G. (2009). İnsan ve sembolleri (A. N. Babaoğlu, Çev.). Okuyan Us Yayın.
• Kal, S. (2006). Otoportre [Yayımlanmamış yüksek lisans sanat eseri raporu]. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Karpat, K. H. (2013). Kısa Türkiye tarihi. Timaş Yayınları.
• Keser, N. (2009). Sanat sözlüğü. Ütopya Yayınları.
• Koselleck, R., & Richter, M. W. (2006). Crisis. Journal of the History of Ideas, 67(2), 357–400.
• Leppert, R. (2020). Nü: Batı dünyası modernite dönemi sanatında bedenin kültürel retoriği (A. Çavdar, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Lewis, E. (2018). İzmler: Fotoğrafı anlamak (M. M. Aydemir, Çev.). Hayalperest Yayınevi.
• Marien, M. W. (2015). Fotoğrafçılığı değiştiren 100 fikir (G. Şimşek, Çev.). Oksijen Basım.
• Otyam, F. (1978). Fikret Otyam fotoğraflar. Maya Matbaacılık.
• Öztürk, M. (2024). Çağdaş fotoğraf sanatı ve otoportre estetiği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Panofsky, E. (2012). İkonoloji araştırmaları: Rönesans sanatında insancıl temalar (O. Düz, Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Rideal, L. (2005). Self-portraits: Symbols and signatures. National Portrait Gallery.
• Rona, Z. (1997). İkonografi. In Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (Cilt II, s. 837). YEM Yayınları.
• Smith, I. H. (2018). Fotoğrafın kısa öyküsü (D. Öztok, Çev.). Optimum Basım.
• Sözen, M., & Tanyeli, U. (2014). Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Susup, B. (2016). 1980’den günümüze kurgu fotoğraf [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Tepe, Y. (2023). Türk sanatında erkek figürünün ikonografik açıdan incelenmesi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Topuz, H. (2014). II. Mahmut’tan holdinglere Türk basın tarihi. Remzi Kitabevi.
• Turani, A. (2020). Dünya sanat tarihi. Remzi Kitabevi.
• Ülken, H. Z. (1969). Sosyoloji sözlüğü. Milli Eğitim Basımevi. İnternet kaynakları
• Library of Congress. (2025, September 25). Robert Cornelius, self-portrait; believed to be the earliest extant American portrait photo. Retrieved September 25, 2025, from https://www.loc.gov/item/2004664436/
• Gezgin, A. Ö. (2025, September 25). Ahmet Öner Gezgin [Kişisel web sitesi]. Retrieved September 25, 2025, from https://www.ahmetonergezgin.com.tr/
• Wikipedia. (2025, September 25). Self-portrait of Hippolyte Bayard. Retrieved September 25, 2025, from https://en.wikipedia.org/wiki/Hippolyte_Bayard