Balkan Savaşları sırasında Pomakların zorla tanassur edilmesi (1912-1913)

Yıl 2013, Sayı: 33, 139 - 196, 01.07.2013

Aşkın Koyuncu

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000618

Öz

The Pomaks are a Muslim religious community, speaking a dialect of Bulgarian. Various arguments exist on the ethnic origins of the Pomaks and the origin of the term Pomak. During the Ottoman period, they gradually and voluntarily converted to Islam from the mid-15th century to the first half of the 18th century. The terms Turk and Muslim were synonymous with each other because Islam was spread in the Balkans through the Turks. The main component of the Pomak identity was Islam and consequently, the Pomaks identified themselves with Turkish identity. During the Bulgarian national revival period, several domestic sources fabricated by some intellectuals, most of them being members of the clergy, engraved the perception in Bulgarian collective memory that the Pomaks were systematically and forcibly converted to Islam by the Turks. This perception, when united with several political considerations and identifying Bulgarian identity with speaking Bulgarian and being an Orthodox Christian, paved the way to the forced conversion of the Pomaks to Christianity during the Balkan Wars. During these wars, some 200.000 Pomaks living in the Rhodopes, Western Thrace and Eastern Macedonia were oppressed ruthlessly and Christianized by the Bulgarian Orthodox Church, VMRO bands and Bulgarian volunteers with the support of King Ferdinand and Prime Minister Ivan Geshov. All the mosques in Pomak villages were either converted to churches or were demolished. Besides, Bulgarian names were given to the Pomaks and they were forced to go to churches. Moreover, they were compelled to wear Christian dresses and to practice their rituals about birth, marriage and funeral under the guidance of priests. Even though the Pomaks complained that they were Christianized against their will, their claims were ignored by the Church and the government. After the signing of the Treaty of Istanbul, guaranteeing religious freedoms of all Muslim citizens of Bulgaria, the Pomaks started to return to Islam. Despite the resistance of the Bulgarian Orthodox Church, all the Pomaks returned to Islam by the middle of February of 1914. However, the atrocities they suffered and the incident of their forced conversion to Christianity drew them closer to Turkish identity. In this study, we try to explain the process of forced conversion of the Pomaks to Christianity and the background of this event analyzing the Ottoman and Bulgarian sources

Anahtar Kelimeler

Pomaks, Bulgaria, Christianization, Balkan Wars

Balkan Savaşları sırasında Pomakların zorla tanassur edilmesi (1912-1913)

Öz

Pomaklar, Bulgarcanın bir lehçesi ile konuşan Müslüman bir halktır. Pomakların etnik kökeni ve Pomak tabirinin menşei hakkında muhtelif tezler mevcuttur. Osmanlı döneminde 15. yüzyıl ortalarından 18. yüzyılın ilk yarısına kadar olan uzun bir süreçte gönüllü olarak Müslüman olmuşlardır. Balkanlar’da İslam, Türkler vasıtasıyla yayıldığı için Türk ve Müslüman terimleri eş anlamlı kullanılıyordu. Bu sebeple Pomaklar, İslam kimliği dolayısıyla kendilerini Türklükle özdeşleştirmişlerdir. Bulgar ulusal uyanışı döneminde çoğunluğu ruhban çevrelerine mensup aydınlar tarafından üretilen bazı kalp mahallî kaynaklar, Bulgar kolektif hafızasına Pomakların sistemli bir şekilde zorla İslamlaştırıldığı algısını yerleştirmiştir. Bu algı, Bulgar olmayı Bulgarca konuşmak ve Ortodoks olmak şeklinde tanımlayan bir ulus anlayışı ve bazı politik mülahazalarla birleşince Balkan Savaşları’nda Pomakların zorla Hıristiyanlaştırılmasına zemin hazırlamıştır. Balkan Savaşları sırasında Kral Ferdinand ve Başbakan İvan Geşov’un desteği, Bulgar Ortodoks Kilisesi ve VMRO’ya bağlı komitacılar ve Bulgar gönüllüler tarafından Rodoplar, Batı Trakya ve Doğu Makedonya’da yaşayan 200.000 dolayında Pomak baskı ve zulümle Hıristiyanlaştırıldı. Pomak köylerindeki bütün camiler kiliseye çevrildi veya yıkıldı. Ayrıca, her birine Bulgar adı verilen Pomaklar kiliseye gitmeye, Hıristiyan kıyafeti giymeye, doğum, nikâh ve cenazelerini papazlar vasıtasıyla yerine getirmeye zorlandılar. Pomaklar başından itibaren zorla Hıristiyanlaştırıldıklarından şikâyet etseler de Kilise ve hükümet tarafından iddiaları dikkate alınmadı. Müslümanların din özgürlüğünü garanti eden İstanbul Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Pomaklar İslama geri dönmeye başladılar. Bulgar Kilisesi’nin direnişine rağmen 1914 yılı Şubat ayı ortalarına kadar bütün Pomaklar İslama geri döndü. Balkan Savaşları’nda uğradıkları zulümler ve zorla tanassur hadisesi, Pomakları Türk kimliğine daha da yakınlaştırdı. Bu çalışmada Osmanlı ve Bulgar kaynaklarına dayalı olarak Pomakların zorla tanassur sürecinin arka planını ve gelişimini açıklamaya çalışacağız

Anahtar Kelimeler

Pomaklar, Bulgaristan, Hıristiyanlaştırma, Balkan Savaşları, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• I. Arşivler
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA):
• Babıâli Evrak Odası (BEO)
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Beşinci Şube (DH.EUM.5.Şb.)
• Dâhiliye Nezâreti İdare Evrakı (DH.İD.)
• Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS.)
• İrâde-Hâriciye (İ.HR.)
• Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DVNS.NMH.d)
• Sadâret-Bulgaristan (A.MTZ.04)
• Yıldız Perakende - Askerî Maruzât Evrakı (Y.PRK.ASK)
• II. Kitap ve Makaleler
• ACAROĞLU, Türker, Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• AĞANOĞLU, H. Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanların Makûs Talihi: Göç, Kum Saati Yayınları, İstanbul 2001.
• Ahmed Cevad, Kırmızı Siyah Kitab: 1328 Fecâyii, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, İstanbul 1329 (1913).
• AKGÜN, Ahmet, “Bulgaristan’da Asimilasyon ve ‘Zavallı Pomaklar’ Adlı Bir Risale”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 8, S. 13, Mayıs 2005, s. 1-28.
• Âlâm-ı İslâm: Rumeli Mezâlimi ve Bulgar Vahşetleri, Rumeli Muhâcirîn-i İslâmiye Cemiyeti Tertibatından, No. 2, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1329 (1913).
• ALP, İlker, Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Edirne 2008.
• ALP, İlker, Belge ve Fotoğraflarla Bulgar Mezâlimi (1877-1989), Trakya Üniversitesi Yayınları, Ankara 1990.
• ALP, İlker, “Tarihte Türkler’in Bulgarlaştırılması”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 37, Ağustos 1985, s. 100-116.
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.
• AYDIN, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, Kitabevi, İstanbul 1996.
• AYDIN, Mahir, Şarkî Rumeli Vilâyeti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
• BAJTAKTAREVIĆ, F., “Pomaks”, The Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Brill, Leiden 1995, p. 320-322.
• BRUNNBAUER, Ulf, “The Perception of Muslims in Bulgaria and Greece: Between the ‘Self’ and the ‘Other’”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 21, No. 1, 2001, s. 40–61.
• BRUNNBAUER, Ulf, “Diverging (Hi-)Stories: The Contested Identity of the Bulgarian Pomaks”, Ethnologia Balkanica, Vol. 3, 1999, p. 35-50.
• Celal Nuri, “Bulgar (ve Pomak)”, Edebiyât-ı Umûmiyye Mecmuası, 3 Şevval [Zilkade] 1336/10 Ağustos 1918, C.4, Sene 2, No.80, s. 909-913.
• Doktor Cemil, İntikam: Evlâd ve Ahfada Yadigâr, Kader Matbaası, Dersaadet 1330 (1913).
• ELDIROV, Svetlozar, “Bılgarskata Pravoslavna Tsırkva i Bılgarite-Müsülmani, 1878- 1944”, Rossitsa Gradeva (Sıst.), İstoriya na Müsülmanskata Kultura po Bılgarskite Zemi: İzsledvaniya, IMIR, Sofiya 2001, s. 592-664.
• EREN, A. Cevat, “Pomaklar”, İslam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1964, s. 572-576.
• EREN, A. Cevat, “Pomaklara Dair”, Türk Kültürü, C. I, S. 4, 1963, s. 37-41.
• ERSOY (HACISALİHOĞLU), Neriman, Bulgaristan Prensliğinde Türk Emlâki (1878-1908), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• G. (Galib) Bahtiyar, “Garbî Trakya Türkleri”, Derl. Akçuraoğlu Yusuf, Türk Yılı 1928, Yeni Matbaa, İstanbul 1928, s. 459-473.
• GEORGIEV, Veliçko-Stayko Trifonov, Pokrıstvaneto na Bılgarite Mohamedani, 1912-1913: Dokumenti, Akademiçno izdatelstvo “Prof. Marin Drinov”, Sofiya 1995.
• GEORGIEVA, Tsevetana, “Pomaks: Muslim Bulgarians”, Islam and Christian- Muslim Relations, Vol. 12, No. 3, 2001, s. 303–316.
• GÖZLER, Kemal, “XV ve XVI’ncı Asırlarda Lofça Pomak Köylerinin İlk Müslüman Sakinleri: 1479-1579”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4–8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Kısım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002, s. 1397-1437.
• GRADEVA, Rossitsa, “Conversion to Islam in Bulgarian Historiography: An Overview”, Jİrgen Nielsen (Ed.), Religion, Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman Space, Brill, Leiden 2012, s. 187-222.
• HALAÇOĞLU, Ahmet, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912- 1913), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
• HRISTOV, Hristo (Ed.), Georgi Yankov (Derl.), Bulgar Tarihinden Sayfalar: İslamlaştırılmış Bulgarlar ve Ulusal Yeniden Uyanış Süreci, Sofya Pres, Sofya 1989.
• KANITZ, Felix, Donau-Bulgairen und der Balkan, II. Band, Renger’sche Buchhandlung, Leipzig 1882.
• KINÇOV, Vasil, Makedoniya: Etnografiya i Statistika, Bılg. Knijovno D-vo, Sofiya 1900.
• KIEL, Machiel, “Razprostranenie na İslyama v Bılgarskoto Selo prez Osmanskata epoha (XV-XVIII v.): Kolonizatsiya i İslyamizatsiya”, Müsülmanskata Kultura po Bılgarskite zemi: İzsledvaniya, Sıst. Rositsa Gradeva, Svetlana Ivanova, IMIR, Sofiya 1998, s. 56-126.
• KIEL, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Van Gorcum, Assen/Maastricht 1985.
• KLASOV, G.- S. Nikolov, Bılgarsko-Turski Reçnik, İzdatelstvo na BAN, Sofiya 1957.
• KOLEDAROV, Petır-Nikolay Miçev, Promenite v imenata i statuta na seliştata v Bılgariya, 1878-1972 g., Nauka i İzkustvo, Sofiya 1973.
• KOYUNCU, Aşkın, “Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878- 1908)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 20, 2006, s. 197-243.
• KOYUNCU, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 1998.
• KUTLU, Sacit, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
• McCARTHY, Justin, Ölüm ve Sürgün, 2. baskı, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1998.
• MEMİŞOĞLU, Hüseyin, “Pomaklar”, Ed. Bilgehan A. Gökdağ, Osman Karatay, Balkanlar El Kitabı, 2. Cilt: Çağdaş Balkanlar, Gözden geçirilmiş 2. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2013, s. 631-643.
• MEMİŞOĞLU, Hüseyin, Balkanlarda Pomak Türkleri, 3. baskı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2005.
• MEMİŞOĞLU, Hüseyin, Pomak Türklerinin Geçmişinden Sayfalar, Şafak Matbaası, Ankara 1991.
• MYUHTAR-MAY, Fatme M., Identity, Nationalism and Cultural Heritage under Siege: The Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas State University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011.
• NAZIRSKA, Jorjeta, Bılgarskata dırjava i neynite maltsinstva 1879-1885, LİK, Sofiya 1999.
• NEUBURGER, Mary, “Pomak Borderlands: Muslims on the Edge of the Nations”, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p. 181-198.
• RADUSHEV, Evgeni, The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting Bulliet’s Method on Religious Conversion”, Oriental Archive, Vol. 78, No. 4, 2010, p. 363-384.
• RADUSHEV, Evgeni, “Meaning of the Historiographic Myths about Conversion to Islam”, Halil İnalcık Armağanı–I, Yay. Haz. Taşkın Takış, Sunay Aksoy, Doğubatı Yayınları, Ankara 2009, s. 205-248.
• RADUSHEV, Evgeni, “Demografski i etnoreligiozni protsesi v Zapadnite Rodopi prez XV-XVIII vek: Opit za preosmislyane na ustoyçivi istoriografski modeli”, İstoriçesko Bıdeşte, Kn. 1, 1998, s. 46-89.
• Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment for International Peace, Washington, D.C. 1914.
• Rodop-Bulgaristan Türklüğü Faciasının İç Yüzü..., Rodop-Tuna Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği, İstanbul 1976.
• STOYANOVA, Plamena, “Pokrıstvaneto na Bılgarite Müsülmani”, Anamneza, God. I, Kn. 3, 2006, s. 128-144.
• ŞAŞAN, Faris, “Zavallı Pomaklar”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 101, 1996, s. 35- 46.
• ŞİMŞİR, Bilâl N., Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986.
• TODOROVA, Maria, “Identity (Trans)Formation among Bulgarian Muslims,” Beverly Crawford and Ronnie D. Lipschutz (Eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics, Economics, and Cultural Violence, International and Area Studies, Berkeley 1998, p. 471-510.
• TURAN, Ömer, “Pomaks: Their Past and Present”, Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 19, No. 1, 1999, p. 69-83.
• TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
• Zavallı Pomaklar , Rumeli Muhâcirîn-i İslâmiye Cemiyeti Neşriyatından, No. 4, Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı, İstanbul (Rumi) 1330 (1914).
• ZHELYAZKOVA, Antonina, “Islamization in the Balkans as an Historiographical Problem: The Southeast-European Perspective”, Fikret Adanır, Suraiya Faroqhi (Eds.), The Ottomans and the Balkans, a Discussion of Historiography, Brill, Leiden 2002, p. 223-266.
• ZELJAZKOVA, Antonina, “The Problem of the Authenticity of Some Domestic Sources on the Islamization of the Rhodopes, Deeply Rooted in Bulgarian Historiography”, Etudes Balkaniques, No. 4, 1990, p.105-111. Ekler
• Tane Nikolov’un tanassur çetesi. Tane Nikolov ortadadır, onun önünde
• yerde uzanmış yatan komiteci Mamin Kolyo’dur. Nikolov’un sağında oturan
• kişi Turyan’lı Papaz Strogelov’dur, onun sağındaki yaşlı papaz ise Noy
• Angelov (Pop Noyko)’dur. Tane Nikolov’un solundaki kız çocuğunun
• yanında duran kişi arhimandrit Stoyan Şokov (müstakbel Bulgar Ekzarhı
• Stefan, 1945-1948)’dur. Kaynak:
• Son erişim: 22 Ağustos 2013.