Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi

Yıl 2006, Sayı: 19, 79 - 122, 01.02.2006

Mithat Aydın

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000377

Öz

Anahtar Kelimeler

-

Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi

Öz

Osmanlı topraklarında Protestanlığın yayılması ve gelişmesi daha ziyade İngiliz ve Amerikan misyonerlerinin çalışmaları ile mümkün olmuştur. Bütün dünyayı Protestanlaştırmak idealiyle 19. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı topraklarında görünmeye başlayan Amerikan misyonerleri, başlangıçta Suriye ve Filistin bölgesinde yürütmüş oldukları faaliyetlerini, zamanla Osmanlı ülkesinin her tarafında açmış oldukları okul, hastane, yetimhane ve kilise gibi kuruluşlarla devam ettirmişlerdir. İngiliz misyon örgütleri ile işbirliği içinde ve İngiliz ve Amerikan diplomatlarının korumasında yürütülen Amerikan misyoner faaliyetlerinin 1840’lı yıllardan sonra Ermeniler arasında yoğunluk kazandığı görülmüştür. Ancak; diğer devletlere mensup misyon örgütleri gibi Amerikan misyon örgütlerinin faaliyetleri de dini olmaktan çok siyasi yönüyle Osmanlı devleti için bir tehlike ve tehdit unsuru olarak gelişmiş ve çoğu zaman Osmanlı-Amerikan diplomatik ilişkilerinin belirleyici bir unsuru olmuştur. Osmanlı arşiv belgeleri Amerikan misyonerlerinin Ermeni ayaklanmalarında hazırlayıcı, organize edici, koruyucu ve müdahaleci bir rol üstlenmiş olduklarını ve aynı zamanda bu ayaklanmaların abartılı ve Türk aleyhtarı bir tonda Avrupa ve Amerika kamuoyuna aktarılmasında büyük bir görev üstlenmiş olduklarını ortaya koymaktadır. Amerikan misyonerlerinin ayrılıkçı ve yıkıcı mahiyette gelişen bu faaliyetlerine karşı Osmanlı Devleti bir yandan bazı önlemler alma yoluna giderken, diğer yandan ABD nezdinde diplomatik girişimlerde bulunmuştur. Ancak çoğu zaman bu tür girişimler sorunu çözmek yerine iki devlet arasında yeni bir krizin nedeni olabilmiştir

Anahtar Kelimeler

Protestanlık, Amerikan misyonerleri, American Board

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA);
• BEO Sadaret Evrakı Mektubi Mühime Kalemi (A.MKT.MHM.), 637/23; 655/16, Ca.1313; 655/16, 16 Ca. 1313; 657/45, 12 C. 1313; 658/14, 19 Ş. 1313; 667/11, 1 M. 1313; 694/1, 5 Z. 1312; 694/6, 9 L. 1313; 695/13, 15 L. 1311; 702/19, 23 N.1313; 733/1, 20 Ş.1310; 733/8, 22 Ş.1310; 733/28, 13 N. 1310; 749/5,16 Za.1310.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 5. Şube Müdüriyeti (DH.EUM.5.Şb.), 30/1, 1 M. 1335.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1509/67.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.), 146/66, 10.05.1860.
• Hariciye Siyasi (HR.SYS.), 30/26, 03.04.1895; 54/4, 13.08.1896; 55/1, 10.10.1896; 61/3, 11.07.1891; 61/18, 20.4.1892; 62/1, 09.01.1893; 64/25, 20.05.1895; 64/35, 14.10.1895; 64/41, 05.11.1895; 65/46, 25.04.1896; 65/48, 05.05.1896; 69/14, 30.09.1892; 69/27, 11.01.1896; 73/26, 14.04.1895; 73/56, 25.01.1896; 74/9; 208/9, 10.11.1869; 1850/5, 28.06.1895; 1857/83, 28.10.1895; 1858/3, 27.11.1895; 2735/10, 2739/18, 29.12.1894; 11.10.1889; 2739/22, 14.01.1895; 2737/30, 14.04.1894; 2740/25, 23.09.1895; 2740/48, 21.11.1895; 2829/50, 02.03.1894; 2834/32, 15.01.1896; 2850/3, 27.06.1895; 2854/41, 31.12.1894; 2858/13, 27.11.1895; 2858/43, 12.12.1895; 2881/15, 25.10.1915.
• İrâde Dahiliye (İ.DH.), 133/1313 L-48; 83576, 11 Ca. 1305.
• İrâde Hususi (İ.Hus.), 8/1310 B-36, 11 B. 1310; 78, 18 R. 1315;
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)., 4/71, 8 Za. 1302; 20/54, 6 N. 1304. Yıldız Esas Evrakı (YEE.), 102/38.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.), 15/50, 6 L. 1306; 21/53, 17 Ş. 1309; 26/80, 29 Z. 1310; 52/28;
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 151/110, 27 M.1317; 215/44, 8 M. 1322.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH.), 5/15, 12 C. 1309; 5/83, 15 N. 1310; 8/6, 22 M. 1312; 10/58, 29 Z. 1315
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı (Y.PRK.EŞA.), 16/96; 17/19, 3 N. 1310
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR.), 25/51, 12 Z.1315.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (Y.PRK.BŞK.), 19/27, 27 M. 1308; 34/28, 3 C. 1311
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Müfettişlik ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK.), 9/49, 9 Ş. 1317
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maliye Nezareti Maruzatı (YPRK.ML.), 18/3.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.), 36/27, 24 Ca.1313.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM.), 26/67, 3 Ca 1313; 26/68, 26 Ş. 1310; 26/79, 21 N. 1310; 29/58, 25 Ra 1311; 44/96, 27 Ş. 1316; 51/38, 11 R. 1318; 67/30, 12 Ş. 1321; 77/29, 30 B. 1323.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Yaverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.), 13/31, 13 M. 1311;
• YPRK. MF., 3/31, 131; 5/20, 2 R.1325.
• Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Bölümü (Y.Mtv.), 77/64, 15 B. 1310; 77/81; 185/33, 9 Ş. 1316; 238/75, 13 l. 1320; 302/216. ZB., 426/93, 1322; 590/129, 1322.
• American Board of Commissionars for Foreign Missions-ABCFM Project, The Near East-ABC:16.5.1- Reel:502; Mission to the Armenians-Miscellaneous- ABC:16.7.2, Reel: 534; Western Turkey Mission-ABC 16.9.3- Reel:596
• British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, General Editors: Kenneth Bourne and D. Cameron Watt, Part I: From the Mid-Nineteenth Century to the First World War, Series B: The Near and Middle East 1856-1914, The Ottoman Empire: Nationalism and Revolution 1885-1908, Vol.19, University Publications of America, 1985.
• Reports 6 of the American Board of Commissionars for Foreign Missions presented at the TwentyEighth Annual Meeting Held in the City of Newark, N.J., September 13, 14 15, 1837, Boston, 1837.
• ŞİMŞİR, Bilâl N. (Ed. By), British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Vol.3, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• --------- (Ed.Par.), Documents Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes (1894-1895), Vol. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• --------- Documents Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes (1895-1896), Vol. III, No:296, Mavroyeni’den Olney’e, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.