Osmanlı Tereke Kayıtlarının Sanat Tarihi Araştırmaları Açısından Önemine Yönelik Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2016, Sayı: 40, 327 - 354, 01.01.2016

Özlem Oral Patacı

Öz

Tüm bilim dallarında olduğu gibi, günümüz Sanat Tarihi araştırmalarında da, Osmanlı çağına ait arşiv belgelerinin söz konusu çağın sosyal ve kültürel tarihine yönelik araştırmalarda kullanılması giderek önem kazanmaktadır. Bu arşiv belgelerinden bir grubu oluşturan ve Kadı sicilleri/Şer’iyye sicilleri olarak bilinen mahkeme defterlerinde ya da, kassam defterlerinde yer alan tereke kayıtları, vefat eden bir kimseden geriye kalan taşınır ve taşınmaz tüm varlıkların, neredeyse en küçük eşyaya kadar kaydedildiği belgelerdir. Bu kayıtlarda, kişinin yaşamış olduğu şehir, mahalle, sokak, mesleği, ölüm nedeni, mirasçıları gibi konularda genel bir bilgi verilmesi ardından, evinde/evlerinde, dükkânında/dükkânlarında veya yolcu ise yolculuk sırasında yanında bulundurduğu eşyalar, uzman kişilerce piyasa değerleri belirlenerek fiyatlandırılmakta, nihayetinde ise, kişinin mevcut serveti hesaplanarak gerekli yerlere ödemeler gerçekleştirilmekteydi. Bu çerçevede, tereke belgeleri Osmanlı dönemi miras hukuku, gündelik yaşamı, servetin dağılımı, servet-statü ilişkisi, maddi kültür, tüketim alışkanlıkları, toplumsal sınıflar, aile yapısı, demografik yapı gibi çok geniş bir yelpazede çıkarımlara imkân verebilen bilgiler barındırmaktadır. Diğer taraftan, söz konusu kayıtlarda geçen ve giyim kuşam eşyalarından kumaşlara, el dokuması ürünlerden ziynet eşyalarına, günlük kullanım eşyalarından dekoratif eşyalara ilişkin bilgilerin yanında, konut tiplerinden mahalle, sokak ya da yapı isimlerine uzanan çok sayıda bilgiler, Türk/Türkiye Sanatı araştırmalarına ışık tutabilecek veriler olarak kıymetlidirler. Bu makalede, Osmanlı tereke kayıtlarının barındırdığı maddi kültür verilerinin Türk/Türkiye Sanatı araştırmalarına ne yönde katkı sağlayabileceği üzerinde durularak, bu veriler ışığında yapılacak araştırmaların, Osmanlı dönemi sosyal ve kültür tarihine yönelik çalışmalar dizisine sanat tarihi/sanat tarihçi bakış açısıyla katkı sunabileceğine dikkati çekmek amaçlanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Sanat Tarihi, Maddi Kültür, Osmanlı Arşivi, Tereke Kayıtları, Kassam Defterleri.

Some Assessments on the Importance of Using Ottoman Tereke/Inheritance Registers In Terms of Art History Research

Öz

Ottoman archieve records has been increasingly came into prominence in Art History discipline at the present-day, as well as in the whole fields of research concerned social and cultural history of Ottoman period. Tereke Registery/Inheritance Records which are one group of the Ottoman archive documents in the court records known as Kadı Records/Sharia Records, or which are in Kassam Records, were documents recorded down to the smallest details of the all remaining belongings and/or real estates of the decedent. In these archieve documents after giving particular information about city and quarter and street which decedent had lived, and about profession and cause of death and inheritors of the decedent, all goods which were in his/her home s and in shop s were set the price by experts according to value of the day, and eventually it was paying for decedent’s debts by calculating all possessions. In this context, Ottoman inheritance records are including informations which allow for the wide range of assessments, as about law succession and daily life and distrubitions of the wealth, and correlations between wealth and position, and material culture, and consumption practises, and social layers, and family structure, and demographic structure, of the Ottoman period. The informations about clothings and fabrics and hand-woven products and jeweleries and dailyuse goods and decoratives items, and great number of information about housing types of the that time, and the names of the quarters and the streets in the aforementioned records are valuable datas which will able to shed light of Turkish/Turkey Art researches, as well

Anahtar Kelimeler

Art History, Material Culture, Ottoman Archieve, Tereke/Inheritance Registers, Kassam Records.

Kaynakça

• Antalya Şer’iyye Sicilleri, Ankara Milli Kütüphane, Mikrofilm no: 4328, 4338, 4405.
• Bursa Şer’iyye Sicilleri, Ankara Milli Kütüphane, Mikrofilm no: 3999, 3852.
• Yozgat Şer’iyye Sicilleri, Ankara Milli Kütüphane, Mikrofilm no: 17.
• Akgündüz, Ahmet, Şer’iyye Sicilleri, I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988. Akgündüz, Ahmet,
• Şer’iyye Sicilleri, II, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1989.
• Artan, Tülay, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış, Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, (Editör: Tülay Artan), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 53, (1998), s. 49-64.
• ATÇEKEN, Zeki, “Konya Şer’iyye Sicil Kayıtlarına Göre Sahib-Ata Külliyesi’nin Osmanlılar Zamanında Tamirleri ve Caminin Bazı Bilinmeyen Yönleri”, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, (1992), s. 101-109.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “Edirne Askeri Kassamı’na ait Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, III, 5-6, Ankara, (1966), s. 1-479.
• BİLİCİ, Ziya Kenan, “Tüketim Arkeolojisi’nin Yazılı ve Maddi Kanıtları: Osmanlı Çağında Seramik Eşyanın Akdeniz’deki Dolaşımı Üzerine Bazı Düşünceler”, Mediterra 2011-Uluslararası Katılımlı Akdeniz’de Seramik Kültürü Sempozyumu (14-16 Kasım 2011, Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Antalya)’nda sunulan bildiri, s. 1-4.
• BOZKURT, Fatih, “ Sofrada Çatal-Bıçak Kullanımı Yahut Osmanlı Sofra Âdâbının Değişimi”, Kültürümüzde Âdâb-ı Muâşeret, Hazırlayan: Azmi Özcan, Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları, (2015), s. 27-38.
• BOZKURT, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785- 1875)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (2011).
• CAN, Selman, “Sanat Tarihinin Yazma ve Arşiv Kaynakları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, VII/14, (2009), s. 559-570.
• CANBAKAL, Hülya, “Barkan’dan Bu Yana Tereke Çalışmaları”, Vefatının 30. Yıldönümünde Ö. L. Barkan: Türkiye Tarihçiliğine Katkıları ve Etkileri Sempozyumu, İstanbul, (2011), s. 1-7.
• CLAYER, Nathalie, “Bir Cerrahi Menakıbnâmesine Göre 18. ve 19. Yüzyıllarda Bir İstanbul Tekkesinde Yaşam”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), Editörler: Suraiya Faroqhi - Christoph K. Neumann, İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 249-265.
• ÇAL, Halit, “Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Küre Kazası”, Prof. Dr. Zafer Bayburtlu Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri, (2001), s. 125-166.
• ÇAL Halit, “Tapu Tahrir Defterleri ve Hurufat Defterlerine Göre Ahlat’da Türk Mimarisi”, Prof. Dr. Halûk Karamağaralı Armağanı, Ankara, 2002.
• ÇAYCI, Ahmet, “Arşiv Kayıtlarına Göre Konya Mahkeme Hamamı (Hamam-ı Cedid, Yeni Hamam)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, Konya, (2004), s. 153-177
• DENİZ, Mazlum, 1766 İstanbul Depremi: Belgeler Işığında Onarımlar, İstanbul Araştırma Enstitüsü, 2011.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, 1962.
• ER, İlker: “Balıkesirli Tereke Sahipleri Hakkında Sosyo Kültürel Açıdan Bazı Değerlendirmeler (1670-1700)”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XII/21, (Haziran 2009), s. 368-376.
• ERBAY, Fatma: H. 1311-1314 (M. 1893-1896) Tarihli (51 Numaralı) İzmir Kassam Sicilinin Transkripsiyonu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (2009).
• ERDOĞAN, Meryem Kaçan, “Mülteci Bir Macar Prensi ve Terekesi Rakoczi Jozsef”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta, (Mayıs 2011), 23, s. 81- 102.
• ERTUĞ, Zeynep Tarım, “Osmanlı İstanbul’unda Merasim ve Teşrifata Dair Kaynaklar”, TALİD, 8, (2010), s. 131-148.
• ESTABLETT, Colette – PASCUAL, Jean Paul, “Şam’da 17. Yüzyıl Sonu Ve 18. Yüzyıl Başlarında Bardak, Tabak ve Kapkacak”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), Editörler: Suraiya Faroqhi - Christoph K. Neumann, İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 209-210.
• ESTABLETT, Colette – PASCUAL, Jean Paul, Des tissus et des homes: Damas, vers 1700, Institut Français du Proche-Orient, Damas, 2005.
• FAROQHI, Suraiya, Orta Halli Osmanlılar, (Çeviren: Hamit Çalışkan), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009.
• FAROQHI, Suraiya – NEUMANN, K. Christoph, (edt.) Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2006.
• FAROQHI, Suraiya, “18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Fransa’nın Temsili: Mora’da Zengin Bir Fransız Hanesi”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi - Christoph K. Neumann), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 289-306.
• GÖÇEK, Fatma Müge, Rise Of Bourgeoisie Demise Of Empire (Ottoman Westernization and Social Change), Oxford University Press, Oxford- New York, 1996.
• KAFADAR, Cemal, Kim Varmış Biz Buradan Yoğ İken (Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun), Metis Yayınları, İstanbul, 2014.
• KÖSE, Fatih, “Arşiv Belgelerine Göre Nur-u Osmaniye Camii İnşası, Tamirleri ve Onarımları”, Vakıf Restorasyon Yıllığı, 5, (2012), s. 26-41.
• KÖSTÜKLÜ, Nuri, “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarih Araştırmalarında Tereke Defterlerinin Yeri ve Önemi (Muğla Örneğinde)”, Osmanlının 700. Yılında Muğla Sempozyumu (Muğla Üniversitesi, 6-7 Mayıs 1999)’nda sunulan bildiri, s. 873-874.
• KURT, Yılmaz, “Tapu ve Kadastro Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi Açısından Önemi”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi (21-23 Kasım 2012) Bildiriler, I, Ankara, (2013), s. 16-20.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, “1251 H. 1835 Tarihli Mevlâna Türbesi ve Çelebi Efendi Konağı Tamir ve İnşası Defteri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2/2, (Mayıs 1996), s. 181-206.
• LAJOS, Fekete, “16. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, Belleten, XLIII/170, Ayrı basım, (Ankara, 1979), s. 457-480.
• MADEN, Fahri, “XIX. Yüzyılda Hacı Bektaş Veli Tekkesi’nde Yapılan Tamirlerle İlgili Arşiv Belgeleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 17/55, (Yaz 2010), s. 311-324.
• METİN, Rafet, “Şer’iyye Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılda Bursa Evleri ve Kullanılan Eşyalar”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 9/1, (Winter 2014), Ankara, pp. 357-366.
• METİN, Rafet, “Tereke Kayıtlarına Göre XVIII. Yüzyılda Gebze (Gekbuza) de Sosyal Hayata Dair Genel Bir Bakış”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 6, Sayı: 26, (Bahar 2013) (The Journal of International Social Research, Volume: 6, Issue: 26, (Spring 2013), s. 362-374.
• MISTANOĞLU, Nurhan, “1855-1857 Yılları Arasında Isparta'da Fiyatlar ve Mal Varlığı Durumu (187 No'lu Isparta Şer’iye Sicili’ne Göre)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, Isparta, (Aralık 2008), s. 23-52.
• MUŞMAL, Hüseyin - ÇETİNASLAN, Mustafa, “Birkaç Keşif Defteri Işığında Kapı Camii’nin İnşa Süreci ve Mimari Özellikleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, II/6, (Kış 2009), s. 446-480
• NEUMANN, K. Christoph, “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 8, İstanbul, (Bahar 2009), s. 7-47.
• NEUMANN, K. Christoph, “18. Yüzyıl Osmanlı Saray Mutfağında Baharat”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi – Christoph K. Neumann), Kitap Yayınevi, İstanbul, (2006), s. 149-184.
• OĞUZ, Gülser, “Tereke Kayıtlarının Güvenilirliği ve Kadıların Mirastan Mal Kaçırma Yöntemleri”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/1, Ankara, (Winter 2014), pp. 409-426.
• OĞUZOĞLU, Yusuf - BİLİCİ, Z. Kenan - UYSAL, A. Osman, “Bazı Belgelere Göre 17. Yüzyılda Konya Alaaddin Camii’nde Yapılan Onarımlar”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı-I, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, (1987), s. 77-126.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, “Sicillerdeki Tereke Kayıtlarının Kültürel Malzeme Olarak Değeri”, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü III. Araştırma Sonuçları, 20-24 Mayıs 1985, Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, (1985), s. 1-4.
• ORAL, Özlem, Osmanlı Tereke Kayıtlarındaki İthal İç Mekân Aydınlatma Eşyaları: 19. Yüzyılın Ortalarından 20. Yüzyılın Başlarına Geç Osmanlı İç Mekân Aydınlatmasının Sosyal ve Kültürel Tarihine Yönelik Mukayeseli Bir Etüt, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (2016).
• ÖZDEĞER, Hüseyin, 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, İstanbul, (1988).
• ÖZER, İlbeyi, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yaşam ve Moda, Truva Yayınları, İstanbul, 2006.
• ÖZER, İlbeyi, Batılılaşma ya da Batılılaşma, Truva Yayınları, Yayın No: 117, İstanbul, 2005.
• ÖZLÜ, Zeynel, “Terekeler Işığında Göynük’te Konutlarda Mekân Düzenlemesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, 163, (Temmuz-Ağustos 2006), s. 103-142.
• ÖZTÜRK, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo- Ekonomik Tahlil), OSAV, İstanbul, 1995.
• SABEV, Orlin, “Osmanlı Toplumsal Tarihi İçin Değerli Kaynak Teşkil Eden Tereke ve Muhallefat Kayıtları”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi (21-23 Kasım 2012) Bildiriler, I, Ankara, (2013), s. 259-272.
• SAKAOĞLU, Necdet, “Eski Mutfak Kültürümüzün Kaynakları”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi – Christoph K. Neumann), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 55-109.
• SAMANCI, Özge, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Elitinin Yeme-İçme Alışkanlıkları”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi – Christoph K. Neumann), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 185-207.
• SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, 13. Baskı, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2004.
• TANYELİ, Uğur, “Osmanlı Metropollerinde Evlerin Konfor ve Lüks Normları (16-18. yüzyıl)”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi – Christoph K. Neumann), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 333-349.
• ÜREKLİ, Bayram, “Mevlâna Türbesi ve Çelebi Efendi Konağı’na Dair Bir Kaydı”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi”, 7-8, (1992-1993), s. 187- 196.
• ÜREKLİ, Bayram – BİZBİRLİK, Alpay, “Karaman Valisi Çelik Mehmet Paşa'nın Terekesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, Konya, (1994), s. 175-220.
• ÜSTÜN, Ayşe, “Osmanlı Arşivi’ndeki Cami ve Türbe Tamiratı ile İlgili Birkaç Belge”, Ulusal Taşınabilir Kültür Varlıkları Konservasyonu ve Restorasyonu Kolokyumu, 1, (1999), Anlara, Ankara Üniversitesi Başkent Meslek Yüksekokulu, Ankara, 2000, s. 161- 169
• YAVAŞ, Doğan, “Bursa Ulu Camii’nin Geçirdiği Tamirler”, Uludağ Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17/7, (2009), s. 217-236.
• YAVAŞ, Doğan, “Aksaray Valide Külliyesi İnşaat Defterleri”, Uludağ Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/13, (2007), s. 437-448.
• YERASIMOS, Stefanos, “16. Yüzyılda İstanbul Evleri”, Soframız Nur Hanemiz Mamur (Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak), (Editörler: Suraiya Faroqhi – Christoph K. Neumann), İstanbul: Kitap Yayınevi, (2006), s. 307-332.
• YILDIZ, Kenan, “Sanatkâr Bir Devlet Adamından Geriye Kalanlar: Esad Muhlis Paşa’nın Terekesi”, Yavuz Argat Armağanı (yay haz. Mustafa Birol Ülker), İstanbul, (2010), s. 209-264.