İskân, İsyan ve Değişim: XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kadirli

Yıl 2016, Sayı: 40, 407 - 439, 01.01.2016

Cevdet Kırpık

Öz

Kadirli şehrinin temelleri büyük oranda XIX. yüzyılın ikinci yarısında atıldı. Devlet otoritesinin hâkim kılınması, şehircilik, ekonomik faaliyetler ve toplumsal yapı ile devlet –halk ilişkileri, esaslı bir değişim sürecinden geçti. 1865’te Fırka-i Islahiyye’nin bölgeye gelmesi, Kadirli ve civarındaki köklü değişimin temel belirleyicisi oldu. Derviş Paşa ile Ahmet Cevdet Paşa idaresindeki Fırka-i Islahiyye, bölgede yalnızca devlet otoritesini sağlamakla kalmadı. Toplumu ilgilendiren birçok meseleye müdahale ederek çözmeye çalıştı. Dönemde devlet otoritesinin varlığı eskisinden daha belirgin bir şekilde hissedilmeye başlandı. Ancak XIX. yüzyılın son çeyreğine girildiğinde nüfuz sahibi ailelerin toplum ve devlet karşısında belirgin bir gücü vardı. Bu güç, 1878’deki Kozanoğlu Ahmet Paşa isyanında daha açık bir şekilde ortaya çıktı. İsyana Kadirli eşrafından Müftüoğlu Müftü zade Mehmet ve kardeşi Hazım Beyler etkili bir destek verdiler. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kadirli halkı, bir yandan yerleşik hayata geçme sancıları yaşarken bir yandan da devletin varlığını daha yakından hissediyordu. Yeniden tesis edilen adalet mekanizmasıyla, gelişen tarımsal faaliyetleriyle Kadirli yeni bir döneme girmişti. Bu nedenlerle, 1860’larda başlayan değişim ve dönüşümün bugünün Kadirli’sinin şekillenmesine büyük bir katkısının olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Konu temelde arşiv belgeleri ışığında ele alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kadirli, iskân, isyan, Kozanoğlu, Fırka-i Islahiyye

Settlement, Uprising and Change: Kadirli in the Second Half of the XIXth Century

Öz

The foundations of today’s city of Kadirli, to large extent, was laid in the second half of XIXth century. A number of fundamental changes took place in many areas including urbanisation, economic activities, social structure, the establishment of state authority and the relationship between State and people. The fundamental determinant of the change took place in Kadirli and its vicinity was the arrival of Islahiyye Party to the region in 1865. Islahiyye Party, led by Derviş and Ahmet Cevdet Pashas, did not only reestablished the state autrohity in the region but also tried to resolve many social issues by actively interfering with them. The existence of the State authority was felt more siginificantly during the period. However, influencial families was exercing significant power against the society and the state by the last quarter of XIXth century. This power emerged more explicitly by the uprising of Kozanoğlu Ahmet Pasha in 1878. The uprising was supported actively by Müftüoğlu Mehmet and his brother Mr. Hazım, both belong to Kadirli gentry. People of Kadirli were, on the one hand, struggling with the problems of making a transition to settled life. On the other hand, they were feeling the existence of the State authority more closely. Kadirli went into a new period with the introduction of new justice system and development of agricultural activities. For these reasons it would not be wrong to argue that the change and transformations started in 1860s have played important role in shaping today’s Kadirli. The issue is examined based on archival documents.

Anahtar Kelimeler

Kadirli, Settlement, Uprising, Kozanoğlu, Fırka-i Islahiyye

Kaynakça

• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT. UM), 128/28, 29 Safer 1275/8 Ekim 1858.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL), /55, 5 Cemaziyülevvel 1270/3 Şubat 1854,
• Cemaziyülahır 1277/16 Aralık 1860,
• /19, 29 Cemaziyülahır 1277/12 Ocak 1861, /19, 7 Receb 1277/19 Ocak 1861, /19, 15 Receb 1277/27 Ocak 1861, /19, Selh-i Şaban 1277/12 Mart 1861, /14, 3 Ramazan 1278/5 Mart 1862, /69, 05 Şaban 1283/12 Aralık 1866.
• İradeler-Meclis-i Vala (İ. MVL), /25703, 5 Zilkade 1283/11 Mart 1867, /25703, Lef 2.
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), /24, 2 Mayıs 1317/15 Mayıs 1901, /71, 19 Kanun-ı sani 318/1 Şubat 1903.
• İrade Dâhiliye (İ.DH), /63910, 12 Şevval 1295/9 Ekim 1878, /63032, 5 Teşrinievvel 1294/17 Ekim 1878, /63910, 11 Şevval 1296/28 Eylül 1879, /64779, 2 Receb 1296/22 Haziran 1879, /64779, 14 Temmuz 95/26 Temmuz 1879, /64779, 7 Şaban 1296/27 Temmuz 1879, /63910, 11 Şevval 1296/28 Eylül 1879.
• Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y.PRK. UM), /20, 23 Cemaziyülahır 1306/24 Şubat 1889, /20, 25 Kanun-ı sani 1304/6 Şubat 1889, /20, 4 Şubat 1304/16 Şubat 1889.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.Mtv), 95/11, 10 Nisan 310/22 Nisan 1894.
• Cevdet Dâhiliye (C.DH), 11/501, 6 Şevval 1207/17 Mayıs 1793.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE), 42/240. Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 2121/26, 24 Şaban 1302/8 Haziran 1885.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), /74, 26 Eylül 94/8 Ekim 1878,
• /74, 2 Teşrin-i evvel 94/14 Ekim 1878, /74, 19 Şevval 95/16 Ekim 1878.
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 645/71, 19 Kanun-ı sani 318/1 Şubat İrade Taltifat (İ.TAL), 440/20, 24 Zilkade 1325/29 Aralık 1907.
• Bulduk, Üçler, “Bozdoğan Yörükleri ve Yaylak-Kışlak Sahaları,” Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus, 2000.
• Cevdet Paşa, Tezâkir 21-39, Hazırlayan: Prof. Cavit Baysun, Ankara,1991.
• Cevdet Paşa, Tezâkir 40-Tetimme, Hazırlayan: Prof. Cavit Baysun, Ankara, 1991.
• Çadırcı, Musa, “Türkiye’de Kaza Yönetimi (1840-1876)”, Belleten, cilt: LIII, sayı: 206,
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara, Demir, Alparslan, “Bozdoğan Teşekküllerinin Tarihi Gelişimi,” Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus, 2000.
• Halaçoğlu, Yusuf, “Fırka-i Islâhiye ve Yapmış Olduğu İskân” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Mart 1973, sayı:27.
• Halaçoğlu, Yusuf, “Fırka-i Islahiyye,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt:13, İstanbul, 1996.
• Kurt, Yılmaz, Çukurova Tarihinin Kaynakları V, 1563 Tarihli Kars-ı Maraş Sancağı Mufassal
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, İstanbul, 1987.
• Ortaylı, İlber, Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, İstanbul, 1985.
• Özkaya, Yücel, “Kaymakam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt:25, İstanbul, Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, cilt:3, İstanbul, 1983.
• Salname-i Vilayet-i Adana, 1309/1891.
• Salname-i Vilayet-i Adana, 1312/1894.
• Salname-i Vilayet-i Adana, 1318/1900.
• Saydam, Abdullah, “Orta Anadolu’daki Aşiretlerin İskânı (1839-1853), Prof. Dr. Bayram
• Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993.
• Saydam, Abdullah, “Tanzimat İlkelerinin Aşiretlere Uygulanmasına Bir Örnek: Boynuincelü Aşireti”, Türk Kültürü, Sayı:503-504, Mart-Nisan 2005.
• Saydam, Abdullah, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Aşiretlerin İskânına Dair Gözlemler,” Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus, 2000.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul, 1985.
• Yavuz, Nuri, “Fırka-i Islahiye Ordusunun Özellikleri ve Faaliyetleri”, Akademik Bakış, sayı:10, Yaz 2012.
• Yinanç, Refet, Dulkadir Beyliği, Ankara, 1989.