17. Yüzyıl Seyyahlarına Göre Revan Erivan Şehri

Yıl 2018, Sayı: 44, 1 - 18, 01.01.2018

Cihat Aydoğmuşoğlu

Öz

Ermenistan Cumhuriyeti’nin başkenti olan Erivan/İrevan tarihî Revan şehri, -kesin olmamakla birlikte- Urartu çağında M.Ö. 782 yılında kurulmuştur. Med ve İskit evrelerinin ardından Pers hâkimiyetine giren şehir, Ahamenişlerin sükûtunun ardından Part ve Sasanilerin egemenliğinde kalmıştır. Arap İslâm fütûhâtı ile Sasaniler yıkılınca şehir, 7. yüzyılda Emevilerin kontrolüne geçmiştir. Emevilerin ardından 9. Yüzyılda Bağratlı/Pakraduniler Gürcü Hanedanı tarafından idare edilen Erivan, 11. asırda Selçuklu egemenliğine girmiştir. Fakat 9-10. yüzyıllar İslam tarih ve coğrafyacılarının eserleri ile Selçuklu çağı tarihî kaynaklarında şehir hakkında aydınlatıcı bilgiler yer almamaktadır. Bu da şehrin ancak 11. asır ve sonrasında nüfus bakımından kesâfet arz etmesine ve önem kazanmaya başlamasına delâlet etmektedir. Dvin’in gözden düşmesi, aslında bir süre sonra Erivan’ın yükselmesi ile neticelenmiş görünmektedir. 13. yüzyılın başında kısa bir Gürcü hâkimiyeti evresinin ardından ise şehir, Moğol ve Türkmen istilalarına maruz kalmıştır. İlhanlıların inkırazının ardından 14. yüzyılın son çeyreğinde Emir Timur tarafından istila ve tahrip edilen Erivan, Türkmen devletleri Kara Koyunlu ve Ak Koyunlu evresinin ardından 16 ve 17. yüzyıllarda stratejik bir konumda ve aynı zamanda sınır şehri olması gibi nedenlerle Osmanlı-Safevî mücadelesine tanıklık etmiştir. Biz bu çalışmamızda, Osmanlı gezginleri ile özellikle Safevî şahları nezdine gelen Batılı seyyah ve tüccarların gözlemlerinden hareketle Erivan ve havalisinin 17. asırdaki sosyo-kültürel ve dinî durumunu ortaya koymaya çalışacağız

Anahtar Kelimeler

Revan (Erivan), Eçmiyadzin, Sa`d-Çukuru, Osmanlı Devleti, Safevî Devleti.

Yerevan City: According to 17th Century Travelers

Öz

The capital city of the Republic of Armenia, Yerevan historically Revan city was estimated to be established 782 B.C. during the era of Urartu. Following the Median and Scythian eras, the city was ruled by Persians and after the decline of the Achaemenids, it was ruled by Parts and Sasanians. As the Arab Muslim attacks ended the Sasanian rule in the city that was at that time under the control of Umayyad in 7thcentury. After that, Yerevan was ruled by Bagrationi/Pakradouni Dynasty in 9th century before it was ruled by Seljuks in 11th century. However, there is not much information on the city in the sources on Seljuks era in addition to the works of Islam geography writers in 9th-10thcenturies. This refers that the city population could intensified in and after 11th century and it became important. The fall of Dvin seems to have resulted in the rise of Yerevan after a while. Following a short term of a Georgian rule in the beginning of 13th century, the city was exposed to Mongolian and Turkish occupations. In the last quarter of 14thcentury after the fall of Ilkhanids, Yerevan was occupied and destructed by Emir Timur. The city was in a strategic position in 16th and 17thcenturies following the period of Turkic states Karakoyunlus and Akkoyunlus and witnessed to the fights between Ottomans and Safavids. In this study, we will try to figure out the socio-cultural and religious situation of Yerevan and its around in 17th century with reference to the observations of the Ottoman history writers, Western travellers and merchants before especially Safevid shahs

Anahtar Kelimeler

Yerevan, Etchmiadzin, Tsha'adh-Chuxuru (the Plateau of Revan), Ottoman Empire, Safavid State.

Kaynakça

• Alan, Hayrunnisa, (2007). Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atsız, H. Nihal, (2001). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nden Seçmeler, I, Millî Klasikler, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Aydın, Mustafa, (2008). “Revan”, DİA, 2008, C. 35, s. 26-29.
• Bala, Mirza, “Erivan”, İA, C. 4, s. 311-315.
• Barthold, W., (1975). “Azerbaycan ve Ermenistan”, Çev. İsmail Aka, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. VIII-XII, s. 77-87, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Bozkuş, Y. D. – Küçüker, S. D., (2011). Armenia (Ermeniler ve Armenia Bölgesi’nin Eskiçağ Tarihi), Ankara: Genesis Kitap.
• Chardin, Jean, (2014). Chardin Seyahatnamesi (İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673), Editör: Stefanos Yerasimos, Çeviri: Ayşe Meral, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ebu Bekr-i Tihranî, (2001). Kitab-ı Diyarbekriyye, Çeviren: Mürsel Öztürk, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Feridun, M. Emecen, (2012). Yavuz Sultan Selim, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Evliyâ Çelebi, (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Hazırlayanlar: Y. Dağlı - S. Ali Kahraman, İkinci Baskı, C. 2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Geyikoğlu, Hasan, (1998). Selçuklular'dan Safeviler'e Sa`d-Çukuru, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Grousset, René, (2005). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çeviren: Sosi Dolanoğlu, İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Hammer, (2010). Büyük Osmanlı Tarihi, Yayına Hazırlayan: Dr. M. Çevik, C. 2, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Hasan-ı Rumlu, (2006). Ahsenü’t-Tevârîh, Çeviren: M. Öztürk, Ankara: TTK.
• Hasrat‘yan, Mourad, (1995). “The Medieval Earthquakes of the Armenian Plateau and the Historic Towns of Ayrarat and Shirak (Dvin, Ani, Erevan)”, Annali di Geofisica, Vol. XXXVIII, N. 5-6, NovemberDecember, 1995, s. 719-722.
• Hoca Sadeddin Efendi, (1979). Tâcü’t-Tevârih, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ilgaz, Selçuk, (2010). Osmanlı Hâkimiyetinde Revan (Çukur Sa’ad) (XVI.-XVIII. Yüzyıllar Arasında Sosyo-Ekonomik Tarih), Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İskender Bey Türkmen, (1387). Târih-i Âlem-ârâ-yı Abbasî, Yayına Hazırlayan: İ. Afşar, Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebîr.
• Karagöz, Hakan, (2001). 1590 Tahririne Göre Nahçıvan Kazası, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kâtip Çelebi, (1973). Tuhfetü’l-Kibar Fî Esfari’l-Bihar, Açıklamalarla Yayıma Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kâtip Çelebi, (2010). Cihânnümâ, Yayın Yönetmeni: Nevzat Bayhan, Yayın Editörü: Said Öztürk, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Kılıç, Remzi, (2001). XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-İran Siyasî Antlaşmaları, İstanbul: Tez Yayınları.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, (1998). Osmanlıların Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Ankara: TTK.
• Konukçu, Enver, (2014). “XVII. Asırda Revan ve Çevresinde Bir Fransız Gezgin: Jean Chardin”, Yeni Türkiye, 60, s. 1-5.
• Köse, B. Arif, (2016). “10. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre Ermeniye ve Arrân Tarihî Coğrafyası”, Turkish Studies, Vol. 11/1, s. 89-108.
• Küpeli, Özer, (2011). “Evliya Çelebi’nin İlk İran Seyahati Güzergâhı ve Kalelere İlişkin Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI/2 (Kış), s. 69-97.
• Küpeli, Özer, (2014). Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kürkçüoğlu, Erol, (2014). “Revan’dan Erivan’a Bir Şehrin Kimliği”, Yeni Türkiye, 60, s. 1-13.
• Mehmet Halife, (1976). Târih-i Gılmânî, Hazırlayan: Kâmil Su, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Peçevi İbrahim Efendi, (1982). Peçevi Tarihi, Haz: B. S. Baykal, C. II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Rumlu Hasan, (2004). Ahsenü’t Tevârih (Şah İsmail Tarihi), Çeviren: Cevat Cevan, Ankara: Ardıç Yayınları.
• Sümer, Faruk, (1992). Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a kadar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sümer, Faruk, (1999). Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: TTK.