Osmanlı Dönemi Arşiv Belgelerinin Alevilik Araştırmaları Bakımından Önemi

Yıl 2018, Sayı: 44, 279 - 310, 01.01.2018

Saim Savaş

Öz

Osmanlı dönemi arşiv malzemesinin, bilhassa Safeviye tarikatının Safevi Devleti’ne dönüştüğü süreçle XV.-XVI. asırlar ilgili kısmı, o devirdeki ifadesiyle Kızılbaşlığın günümüz ifadesiyle Aleviliğin ortaya çıkışı ve gelişmesinin anlaşılabilmesi bakımından büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu çalışmada, daha önce mühimme defterleri üzerinde gerçekleştirdiğimiz tahliller örnekleminde tasnifi yapılan bazı arşiv malzemesi gruplandırılarak belirli başlıklar altında konumuz itibariyle değerlendirilmiştir. Bu kapsamda tahrir, muhasebe, avarız ve nüfus defterleri; vakıflar ve vakfiyeler; fetvalar; ahkâm ve mühimme defterleri ve nihayet devlet arşivleri internet sitesinde yapılan tarama sonucu farklı tasniflerde bulunan konumuzla ilgili belgeler kısaca tahlil edilmeye çalışılmıştır. Elbette bu belge türleri dışındaki tasniflerde de konumuzu alakadar eden belge ve bilgiler mevcuttur. Bunların başında her türlü toplumsal olayın yansıdığı şer’î mahkeme sicilleri gelmektedir. Ancak bu tür çalışmaların çok daha geniş ekipler tarafından çok uzun bir zaman diliminde yapılabileceği konuya vâkıf olanlarca takdir edilecektir. Bu yüzden bu çalışmada daha ziyade belirli örneklerle arşiv belgelerinin önemi vurgulanmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Kızılbaş, Alevilik, Safevî Tarikatı, Osmanlı İmparatorluğu, Arşiv Belgeleri

The Importance of Ottoman Period Archive Documents in Terms of Alevism Studies

Öz

It is believed that the Ottoman period archival materials, especially the part about the process of Safaviyya order turning into Safavid dynasty XV-XVI centuries will contribute greatly in terms of understanding the emergence and development of Alevism by presentday expression and Kizilbash by that time’s expression. In this study, some archival materials that were classified in the samples of the analysis that we had previously carried out on the Mühimme registration books were grouped and evaluated under certain titles regarding our subject. In this context, cadastral record, accounting, avarız and population books; foundations and endowments; fatwas; ahkam and mühimme registration books and finally the documents related to our subjects that make different classifications as a result of the scanning on the public records website were tried to be briefly analysed. Surely there are documents and information that are relevant to our subject in classifications other than these document types. The shar’i court records which all kinds of social events reflected on are the primary ones amongst these. However, it will be estimated by those who are on top of the subject matter that these kinds of studies can be studied by much bigger teams in a very long period of time. Therefore, in this study, it will be tried to emphasize the importance of archival documents with rather specific examples

Anahtar Kelimeler

Kizilbah, Alevism, Safavid Dynasty, Ottoman Empire, Archive Documents

Kaynakça

• BOA, Y.PRK.UM (UMUM VİLAYETLER TAHRİRATI) 28/70, (29/R /1311).
• BOA, Y.EE (Yıldız Esas Ve Sadrazam Kâmil Paşa Evrakı), 132/39, (17/L/1316).
• BOA, A.MKT.MHM (Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri), 658/2, (18/B/1313).
• BOA, A.MKT.MHM, 722/4, (22/Ra/1314).
• BOA, DH.MKT, 2131/52, (25/C/1316).
• BOA, İE.ENB, 2/150, (Tarih :14/Ca/1090).
• BOA, C.ZB, 71/3545, (29/S /1119).
• BOA, C.ZB, 33/1608, (06/R /1148)
• BOA, C.DH, 229/11425, (08/L /1166).
• BOA, AE.SMHD.I, 90/6126, (27/S /1168).
• BOA, C.ZB, 33/1606, (29/Ra/1195).
• BOA, C.DH, 24/1184, (29/Z /1255).
• BOA, ML.VRD.TMT.d, 5447.
• BOA, ML.VRD.TMT.d, 14607.
• BOA, ML.VRD.TMT.d, 15462.
• BOA, İE.EV, 67/7245, (29/Ra/1139).
• BOA, Y.A.RES, 9/54, (20/S/1298).
• BOA, BEO, 855/64069, (13/Ca/1314).
• BOA, İ.AZN, 52/1321, (14/Ca/1321).
• BOA, HAT, 372/20394, (11/B /1254).
• BOA, A.MKT.NZD, 56/103, (09/L /1268).
• BOA, A.MKT.NZD, 57/21, (19/L /1268).
• BOA, DH.MKT, 2317/55, (10/Za/1317).
• BOA, MF.MKT, 746/6, (09/Ş/1321).
• BOA, DH.MKT, 939/34, (12/M/1323).
• BOA, Y.PRK.UM, 30/54, (06/Ra/1312).
• BOA, Y.MTV, 104/46, (6/Ra/1312).
• BOA, Y.PRK.UM, 30/57, (09/Ra/1312).
• BOA, Y.PRK.UM, 30/85, (10/R/1312).
• BOA, Y.MTV, 61/18, (08/N/1309).
• BOA, Y.PRK.DH, 748, (05/L/1311).
• BOA, Y.PRK.UM, 29/77, (16/L/1311).
• BOA, DH.ŞFR, 510/137, (13/Ra/1331).
• BOA, MF.MKT, 848/62, (17/S/1323).
• BOA, Y.PRK.ASK, 250/37, (11/Ş/1325).
• BOA, Y.PRK.UM, 80/45, (17/Ş/1325).
• H. 982 (M. 1574/1575) tarihli ve TKG.KK.TTd. 178 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Sivas, I, T.C. Çevre Ve Şehircilik Bakanlığı Tapu Ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 9, Ankara 2014.
• H.984 (M.1576/1577) tarihli ve TKG.KK.TDd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Livâ- iÇorum, I, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayını, Ankara 2014.
• Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri ( 925 / 1519), I, <Dizin ve Transkripsiyon>,T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 105, Defter-i Hâkânî Dizisi: XIII, Ankara 2009.
• Numaralı Kerkük Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri ( Kanûnî Devri), I, <Dizin, Transkripsiyon ve Tıpkıbasım>,T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 64 Defter–i Hâkânî Dizisi: VIII, 111 Ankara 2003.
• Numaralı Muhâsebe-İ Vilâyet-İ Karaman Ve Rûm Defteri ( 937/1530 ) I, Konya, Bey-şehri, Ak-şehir, Larende, Ak-saray, Nigde, Kayseriyye ve İç-il Livâları<Dizin ve Tıpkıbasım>, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlügü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 32 Defter-i Hâkânî Dizisi: III, Ankara 1996.
• Numaralı Muhâsebe-İ Vilâyet-İ Karaman Ve Rûm Defteri ( 937/1530 ) II, Amasya, Çorumlu, Sivas-Tokat, Sonisa-Niksar, Kara-hisâr-i Şarkî, Canik, Trabzon, Kemah, Bayburd, Malatya, Gerger-Kahta ve Divriği-Darende Livâları<Dizin ve Tıpkıbasım>, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 36 Defter-i Hâkânî Dizisi: III, Ankara 1997.
• Numaralı Muhâsebe-İ Vilâyet-İ Anadolu Defteri (937/1530), I, Kütahya, Kara- hisâr-i Sâhib, Sultân-öñü, Hamîd ve Ankara Livâları, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 13 Defter-i Hâkânî Dizisi: I, Ankara 1993.
• Numaralı Muhâsebe-İ Vilâyet-İ Anadolu Defteri (937/1530), II, Bolu, Kastamonu, Kengırı ve Koca-ili Livâları, <Dizin ve Tıpkıbasım>, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Başkanlığı Yayın Nu: 20 Defter-i Hâkânî Dizisi: I, Ankara 1994. Arşivi Daire
• Numaralı Kerkük Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (Kanûnî Devri), Dizin, Transkripsiyon ve Tıpkıbasım, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 64, Ankara 2003.
• Ahmet Refik, “On altıncı asırda Râfızîlik ve Bektaşîlik”,Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, VIII/2,(s.21-59‟dan ayrıbasım), İstanbul 1932.
• BELDİCEANU–STEİNHERR, Irène, “Osmanlı Tapu-Tahrir Defterleri Işığında Bektaşiler (XV.- XVI. Yüzyıllar)”, Çev.: İzzet Çıvgın, Alevilik - Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Sayı:3, (2011),ss.130-187, http://www.abked.de/3_tr.asp (07.06.2016).
• BELDİCEANU–STEİNHERR, Irène, “Osmanlı Tahrir Defterlerinde Seyyid Ali Sultan: Heterodoks İslam‟ın Trakya‟ya Yerleşmesi”, Sol Kol: Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), Ed.: Elizabeth A. Zachariadou, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Eylül 1999, ss. 50-72.
• DÖNMEZ, Zehra, XVI. Yüzyıl Adana Sancağı‟nda Konar-Göçer Nüfus Ve Yerleşim (1519-1572), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012.
• DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı –Fetâvâyı Ebussu’ûd Efendi-, Kapı Yayınları Haziran 2012.
• Ebu’s-Su’ûd Efendi, Ma’ruzât-ı Ebi’s-Su’ûd, Hasan Yüksel Özel Kitaplığı, el yazması, (18 Cemâziyelâhir 1235/2 Nisan 1820 tarihli istinsah).
• EMECEN, Feridun M., “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Tahrir Defterleri”, Tarih ve SosyolojiSemineri Bildirileri 28-29 Mayıs 1990, Edebiyat Fakültesi Basımevi İstanbul,1991, ss. 143-156.
• GÖLPINARLI, A. - BORATAV P. N., Pir Sultan Abdal, İstanbul 1991.
• İNBAŞI, Mehmet, 17. Yüzyıl Kayseri Avârız ve Cizye Defterleri, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları Yayın No: 80 2011.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Abdul Mûsâ”, DİA, 1, Yıl: 1988, s. 64-65.
• KURT, Yılmaz, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 1992.
• KÜTÜKOĞLU, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612) İstanbul Fetih Cemiyeti yayını İstanbul 1993.
• MÈLİKOFF, Irène, “Kızılbaş Problemi”, Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, Çev.: Turan Alptekin, İstanbul 1993.
• MÈLİKOFF, Irène, “Bektaş: Bir Boy Adı Mıydı?”, Prof. Irène Mélikoff’un Ardından, Çev.: Turan Alptekin, Demos Yayınları, İstanbul 2009, ss. 57- 65.
• METİN, Rafet, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Bozok Sancağında Kullanılan Erkek Şahıs İsimleri”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt:21 No:2, Mayıs 2013.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Geyikli Baba”, DİA, 14, yıl: 1996, s. 45-47.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Ortaçağ Anadolusu’nda İki Büyük Yerleşimci/Kolonizatör DervişDede Garkın ve Emîrci Sultan Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği, İstanbul Temmuz 2014.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-TürkHeterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul Ekim 20115.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir”, DİA, 39, Ankara 2010.
• SAVAŞ, Saim. Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, İstanbul 1992.
• SAVAŞ, Saim, “İstimâlet: Bir Osmanlı Yönetim Klasiği”, Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, Haz.: Mehmet Öz-Fatih Yeşil, İstanbul 2015, ss.489-508.
• SAVAŞ, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik, 1. Baskı Vadi Yayınları İstanbul 2002, 2. Baskı Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• SAVAŞ, Saim, “Efsanelerin Gölgesinde Tarihi Bir Sima: Koyun Baba”, Alevilik, İstanbul 2004, ss.199-217.
• SOLAK, İbrahim, “916 H. / 1510 M. Tarihli Alaüddevle Bey Vakfiyesi”, dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/download/592/572.(07.06.2016).
• SÜMER, Faruk, “Çukurova Tarihine Dair Araştırmalar (Fetihten XVI. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar), Tarih Araştırmaları Dergisi, C.I/S.1, Ankara 1963.
• SÜMER, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1976.
• ŞAHİN, İlhan–EMECEN, Feridun, Osmanlılarda Divân-Bürokrasi-Ahkâm II. Bâyezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, Türk Dünyası Araştırmaları Yayını, İstanbul 1994.
• ŞAHİN, İlhan, “Hacım (Hacıbektaş) Köyü‟nün Sosyal ve Demografik Tarihi (1485-1584)”, Osmanlı Araştırmaları, VI, İstanbul 1986, ss. 31-38.
• ŞAHİN, İlhan, “Osmanlı İmparatorluğunda Konar-Göçer Aşiretlerin İsim Almalarına Dair Bazı Mülâhazalar”, Tarih Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Hatıra Sayısı, XIII, İstanbul 1987, ss. 195-208.
• TAŞĞIN, Ahmet–SOLMAZ, Bünyamin, “Tahrir Defterlerinin Alevîlik- Bektaşîlik Araştırmalarına Katkısı: Irène Beldiceanu–Steinherr Örneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı: 2012, ss. 207-220. 61, Ankara
• TATCI, Mustafa, “Yûnus Emre”, DİA, 43, Yıl: 2013, s. 600-606.
• TEKİNDAĞ, M. C. Şehabeddin, “Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim‟in İran Seferi”, İÜEFTD, XVII/22, (1968), s.53-55.
• YİNANÇ, Refet–ELİBÜYÜK, Mesut, Maraş Tahrir Defteri (1563), Cild: II, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, Ankara 1988.
• YİNANÇ, Refet–ELİBÜYÜK, Mesut, Malatya Tahrir Defteri (1560), Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Yayını, Ankara 1983.