Osmanlı Dönemi ilk modern İptidaiye ve Rüştiye programlarında Türkçe Eğitimi: 1891 yılı örneği

Yıl 2018, Sayı: 43, 247 - 280, 01.01.2018

Ersoy Topuzkanamış

Öz

Osmanlı Dönemi’nde Tanzimat ve sonrasında başlayan bürokrasi ve yeniden yapılanma çalışmaları eğitim sisteminde de ortaya çıkmış, 1880 sonrası dönemde de devletin otokratik kimliği kendini eğitim alanında göstermiştir. Bu durumun bir yansıması hazırlanan programlarda karşımıza çıkmaktadır. Çalışmanın amacı, Osmanlı son döneminin geniş içerikli ilk program çalışmalarından olan 1891 programlarında Türkçe eğitiminin görünümünü ortaya koymaktır. Araştırmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmış, ikisi iptidaiye ve ikisi rüştiye düzeyinde dört ayrı Türkçe programı incelenmiştir. Öğretim süresi, ders adları ve içeriklerinde farklılıklar ve benzerlikler taşıyan programlarda tek bir Türkçe dersi olmayıp ilkokuma yazma, okuma, yazma ve dil bilgisi konularını içeren ayrı dersler vardır. Türkçe derslerinin diğer derslere oranı ilk sınıflarda orta ve yüksek olmakla birlikte son sınıflara doğru azalmaktadır. Ders içeriklerinde dinî ve geleneksel özellikler ile II. Abdülhamit dönemi eğitiminin genel özellikleri ile birlikte sonraki döneme örnek olan, Batılı anlamda çağdaş özellikler de görülmektedir. Çalışmanın özellikle Türkçe eğitiminin tarihsel kökleri ile II. Abdülhamit dönemi eğitim anlayışının belirli bir kesitinin anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir

Anahtar Kelimeler

Türkçe Eğitimi, Öğretim Programı, Osmanlı Dönemi, II. Abdülhamit

Turkish Education in the First Modern Elementary and Secondary School Curricula of the Ottoman Period: The Sample of Year 1891

Öz

The bureaucracy and reconstruction in the Ottoman Period that started with the period of Tanzimat and continued afterwards were also seen in the education system and the autocratic identity of the state showed itself in the field of education in the period after 1880. A reflection of this situation can be seen in the curriculums prepared. The aim of the study is to reveal the view of the Turkish Education in the 1891 curriculum which is the first comprehensive curriculum of the last period of the Ottoman Empire. In this study document analyses method is used and four separate curriculums of the Turkish Education, two of which were in the level of iptidaiye elementary and two of which were rüştiye secondary , were examined. In these curriculums which have many differences and similarities in the duration of the courses, course names and contents, there is not a single Turkish lesson but there are separate lessons which include literacy, reading, writing and grammar subjects. The ratio of Turkish lessons to other lessons is medium or high in the first grades but the ratio decreases in the last grade. Both the religious and traditional characteristics of the education in the period of Abdulhamit II can be seen in the course contents, contemporary characteristics of the Western sense, which is a model for the next period, are also seen. It is expected that the present study will contribute to the understanding of the historical roots of the Turkish Education and of a certain section of the education in the period of Abdulhamit II

Anahtar Kelimeler

Turkish Education, Curriculum, Ottoman Period Abdul Hamit II

Kaynakça

• AGAR, Mehmet Emin, Eski Bir Öğretim Kitabı Türkçenin Usûl-i Tedrisi, Seyran Yayınları, İstanbul 2001.
• AĞIRAKÇA, Gülsüm Pehlivan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mekteplerde Ahlâk Eğitim ve Öğretimi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000 – M.S. 2015, Pegem Akademi Yayıncılık, Ankara 2015.
• ALKAN, Mehmet Ö., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Türk Eğitim Tarihi Sayısı, VI/12 (2008), s. 9-84.
• ALKAN, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistikleri Enstitüsü, Ankara 2000.
• ALTINOVA, Ayşegül, Osmanlı Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri, Doktora Tezi: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2010.
• ARI, Gökhan, “Türkiye’de Ana Dili Öğretim Programları”, Cemal Yıldız (ed.), Yeni Öğretim Programına Göre Kuramdan Uygulamaya Türkçe Öğretimi, PegemA Yayıncılık, Ankara 2006, s. 79-94.
• BALTACI, Cahit, “Osmanlı Eğitim Sistemi”, Osmanlı Ansiklopedisi Tarih / Medeniyet / Kültür, Ağaç Yayınları, II (1993), s. 9-145.
• BARNETT, Marva A., “Writing as a process”, The French Review, 63/1, (1989), s. 31-44.
• BATIR, Betül, İkinci Meşrutiyet'ten Tevhid-i Tedrisat'a Türkiye'de İlköğretim (1908-1924), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul 2007.
• BAYMUR, Fuat, İlk Okuma ve Yazma Öğretimi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1939.
• BAYMUR, Fuat, Türkçe Öğretimi Birinci Kitap, Kenan Matbaası, İstanbul 1946.
• BERKER, Aziz, Türkiyede İlk Öğretim I 1839-1908, MEB Yayınları, Ankara 1945.
• BÜYÜKKARAGÖZ, S. Savaş, Program Geliştirme Kaynak Metinler, Kuzucular Ofset, Konya 1997.
• CEYLAN, Sevim, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Ortaöğretim, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş 2012.
• COŞKUN, Eyyup, “Geçmişten Günümüze Türkçe Öğretiminin Gelişimi”, Ahmet Kırkkılıç, Hayati Akyol (ed.), İlköğretimde Türkçe Öğretimi, PegemA Yayıncılık, Ankara 2007, s. 1-13.
• DEMİREL, Muammer, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüştiye Mektepleri”, Türkler, XV, (2002), Yeni Türkiye Yayınları, s. 44-59.
• DEMİREL, Özcan, Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme, Pegem Akademi, Ankara 2009.
• DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Doğan Kitap, İstanbul 2014.
• DOĞAN, Recai, Osmanlı’nın Son Döneminde Açılan Mekteplerde Din Dersinin Tarihi Gelişimi (1773-1923), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1994.
• DOĞANAY KAYA, Fatma, Tanzimât'tan Cumhuriyet'e Rüşdiye Mektepleri, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2011.
• DULUM, Sibel, Osmanlı Devleti’nde Kadının Statüsü, Eğitimi ve Çalışma Hayatı (1839-1918), Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2006.
• DUMAN, Asiye, “Türkçenin Öğretimine Tarihsel Bir Bakış”, Abdurrahman Güzel, Halit Karatay (ed.), Türkçe Öğretimi El Kitabı, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2013, s. 71-87.
• ERGİN, Osman, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri -Dolayısiyle- Türkiye Maarif Tarihi Cild 1-4, Eser Kültür Yayınları, İstanbul 1977.
• ERGÜN, Mustafa ve DUMAN, Tayyip, “19. Yüzyılda Osmanlı Askerî Okullarının Ders Programları ve Ders Kitapları”, Yeni Türkiye 7 (1996), s. 494-511.
• ERGÜN, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara 1996.
• GÖĞÜŞ, Beşir, “Anadili Olarak Türkçenin Öğretimine Tarihsel Bir Bakış”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (1970), s. 123-154.
• GRAY, William S., Okuma ve Yazma Öğretimi, çev. Nejat Yüzbaşıoğulları, MEB Yayınları, İstanbul 1975.
• GUTEK, Gerald, Eğitime Felsefi ve İdeolojik Yaklaşımlar, çev. Nesrin Kale, Ütopya Yayınevi, İstanbul 2011.
• GÜLERYÜZ, Hasan, “Türk Dili”, Atillâ Tazebay, Süleyman Çelenk (ed.), Türkçe Öğretimi İlke-Yöntem-Teknikler, Maya Akademi, Ankara 2008, s. 1-15.
• GÜNDÜZ, Mustafa, “II. Abdülhamid Dönemi Eğitimi ve İdeolojisi Üzerine Tartışmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Türk Eğitim Tarihi Sayısı, VI/12 (2008), s. 243-286.
• HAFIZOĞLU, Taner, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1908) İlk ve Ortaöğretim Kurumlarında Müfredat, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa 2014.
• IŞIKSALAN, Nilay, “II. Meşrutiyet Dönemi Sultanilerinde Türkçe ve Edebiyat Öğretimi”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 8, (1998), s. 151-182.
• IŞIKSALAN, Nilay, “İdadilerde Türkçe-Edebiyat Öğretimi”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 9, (1997), s. 155-175.
• İlk Mekteplerin Müfredat Programı, Millî Matbaa, İstanbul 1926
• KAFADAR, Osman, Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, Vadi Yayınları, İstanbul 1997.
• KANSU, Nafi Atuf, Türkiye Eğitim Tarihi, haz. Levent Eraslan ve Umut Karadoğan, Nobel Yayınları, Ankara 2016.
• KARAKUŞ, İdris, Atatürk dönemi eğitim sisteminde Türkçe öğretimi, TDK Yayınları, Ankara 2006.
• KARAKUŞ, İdris, Türkçe Türk Dili ve Edebiyatı Öğretimi, Can Rek. Bas. Yayın, Ankara 2005.
• KEÇECİ KURT, Songül, Osmanlı Devleti’nde Kadınların Eğitimi (1839-1920), Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2008.
• KOÇER, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, MEB Yayınları, İstanbul 1991.
• KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• KURNAZ, Şefika, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kadınların Eğitimi”, Millî Eğitim Dergisi, S. 143, 1999, s. 99-111.
• Mahmud Cevad İbnü’ş-Şeyh Nafi, Maarif Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire İstanbul 1338.
• NURDOĞAN, Arzu M., Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
• ÖZTÜRK, Cemil, “Rüşdiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXV, (2008), s. 300-303.
• PARMAKSIZ, Esma, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) Eğitim Sistemi, Eğitim Yapıları ve Askeri Rüşdiyeler, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2008.
• SAKAOĞLU, Necdet, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 1315 Senesine Mahsus, Elli Üçüncü Sene, Âlem Matbaası, Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1315.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 1316 Senesine Mahsus, Elli Dördüncü Sene, Âlem Matbaası, Ahmed İhsan ve Şürekâsı, İstanbul, 1316.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Elli Birinci Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1313.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Elli İkinci Sene, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1314.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Ellinci Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1312.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Kırk Altıncı Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1308
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Kırk Dokuzuncu Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1311.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Kırk Sekizinci Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1310.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Kırk Yedinci Sene, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1309.
• Salname-i Nezaret Maarif-i Umumiye, Altıncı Sene 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, Asır Matbaası, Darü’l-Hilafeti’l-Aliye.
• Salname-i Nezaret Maarif-i Umumiye, Birinci Sene 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, Matbaa-i Âmire, Darü’l-Hilafeti’l-Aliye.
• Salname-i Nezaret Maarif-i Umumiye, Dördüncü Sene 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, Matbaa-i Âmire, Darü’l-Hilafeti’l-Aliye.
• Salname-i Nezaret Maarif-i Umumiye, İkinci Sene 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, Matbaa-i Âmire, Darü’l-Hilafeti’l-Aliye.
• Salname-i Nezaret Maarif-i Umumiye, Üçüncü Sene 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, Matbaa-i Âmire, Darü’l-Hilafeti’l-Aliye.
• SARIÇELİK, Kerim, Osmanlı Devri Konyası'nda Modern Eğitim Öğretim (1869- 1919), Doktora Tezi, Selçuk Ünversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2009.
• Selim Sabit, Rehnüma-yı Muallimîn, Darü’t-Tıbaatü’l-Âmire, İstanbul tarihsiz.
• SOMEL, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1329-1908) İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin, İstanbul: İletişim Yayınları 2015.
• SOYDAN, Tarık, Osmanlı-Türk Modernleşmesi Süreci ve Eğitimin Belirlenimi (1789-1946), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• ŞAHBAZ, Namık Kemal, Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kadar (1838-1928) Türkiye’de İlkokuma ve Yazma Öğretimi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara 2005.
• ŞAHBAZ, Namık Kemal, “Tanzimat (1839-1876), I. Meşrutiyet (1876-1878) ve II. Abdülhamit (1878-1908) Dönemlerinde Türkçe Öğretiminin Tarihsel Gelişimi”, Abdurrahman Güzel (ed.), Başlangıçtan Günümüze Türkçenin Eğitimi-Öğretim Tarihi Araştırmaları, Akçağ Yayınları, Ankara 2017, s. 225-281.
• Takvim-i Vekayi, S 176, 21 Zilkade 1254 (5 Şubat 1839).
• Takvim-i Vekayi, S 73, 5 Safer 1309 / 28 Ağustos 1307 (9 Eylül 1891).
• Takvim-i Vekayi, S 75, 8 Safer 1309 / 31 Ağustos 1307 (12 Eylül 1891).
• TÜMER, Erdem, Yasemin, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
• UÇGUN, Duygu, “Tarihî Süreç İçerisinde Türkçe Öğretim Programları ve Türkçe Öğretmenlerinin Yetiştirilmesi”, Abdurrahman Güzel, Halit Karatay (ed.), Türkçe Öğretimi El Kitabı, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2013, s. 89-105.
• UNAT, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Millî Eğitim Basımevi, Ankara 1964.
• ÜNAL, Uğur, II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri (1897-1907) Programlar-Ders İçerikleri- İstatistikler, Gazi Kitabevi, Ankara 2008.
• VARIŞ, Fatma, Eğitimde Program Geliştirme Teori ve Teknikler, Alkım Kitapçılık Yayıncılık, Ankara 1994.
• YILDIRIM, Ali ve ŞİMŞEK, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2006.
• YILDIZ, Cemal ve OKUR, Alpaslan, “Ana Dili Öğretimi”, Cemal Yıldız (ed.), Yeni Öğretim Programına Göre Kuramdan Uygulamaya Türkçe Öğretimi, PegemA Yayıncılık, Ankara 2006, s. 45-77
• YÜCEL, Hasan-Âli, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı, Ankara 1994.
• ZENGİN, Salih Zeki, II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2009.