A Perspective on Encouragement and Deterrence Hadiths in Zaydi Hadith Interpretation: An Analysis of Erba'una Hadithan al-Saylakiyya

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 448 - 479, 30.06.2025

Semih Yolaçan

https://doi.org/10.17859/pauifd.1641040

Abstract

This article examines the approach of the Zaydi school of thought in interpreting hadiths related to encouragement (targhib) and deterrence (tarhib) and, in this context, analyzes the work of Imam al-Mu'ayyad Billah Yahya b. Hamza, titled al-Anwar al-Mudi'a fi Sharh al-Arba'in al-Silkiyya. The study explores the fundamental principles of Yahya b. Hamza’s commentary methodology, the scientific disciplines he employs, and his approach to hadith interpretation. Additionally, the literary, grammatical, and semantic aspects of his commentary are assessed to uncover the core dynamics of Zaydi hadith understanding. The article first identifies the position of encouragement and deterrence hadiths within Zaydi hadith literature and evaluates how Zaydi scholars have approached these types of reports. Yahya b. Hamza’s commentary is based on six fundamental stages of textual interpretation: explaining the lexical meanings of words, analyzing sentence structures in terms of grammatical parsing (i'rab), evaluating the hadith within the framework of ilm al-ma’ani, considering it within the scope of ilm al-bayan, interpreting the intended meanings of the Prophet’s statements, and identifying rhetorical devices within ilm al-badi'. This methodology not only examines the literal meanings of the hadiths but also uncovers their deeper semantic layers. Furthermore, Yahya b. Hamza’s approach to these reports is observed to be rational, grounded in the Quran. The research finds that Yahya b. Hamza gives significant attention to the origins, contextual usages, and theological dimensions of words. By conducting detailed grammatical analyses, he strengthens the understanding of the text. It is evident that he extensively employs the three primary branches of Arabic rhetoric (ilm al-ma’ani, ilm al-bayan, ilm al-badi'). His effort to uncover the metaphorical and allegorical meanings of words enhances the expressive power and moral messages of the hadiths. Additionally, a detailed discussion is provided on how linguistic rules function in hadith interpretation and contribute to meaning. The article highlights that Yahya b. Hamza adopts a wisdom-centered approach in his commentary, treating hadiths not only from a literal perspective but also through ethical and spiritual lenses. The commentator situates the hadiths within historical and Sufi contexts, offering lessons on individual and social responsibilities. Furthermore, through the use of rhetorical devices such as parallelism (tasjee’), antithesis (tibaq), and intertextual references (iqtibas), he enhances the linguistic and semantic richness of the hadiths. The method he employs provides important insights into how hadiths can be understood by contemporary readers. In conclusion, Yahya b. Hamza’s commentary reflects the fundamental principles of Zaydi hadith interpretation, demonstrating a methodology centered on the Quran, authentic Sunnah, and rational analysis. This study contributes significantly to the field of hadith studies by illustrating the Zaydi commentary tradition and its rhetorical approach through concrete examples. Yahya b. Hamza’s textual analysis technique is regarded as an exemplary commentary method within classical Islamic sciences due to its theological and philological depth. In this regard, the study offers important perspectives on Zaydi tradition in terms of hadith scholarship and rhetoric.

Keywords

Hadith, Zaidiya, Yahya b. Hamza, Erba’una Hadithan al-Saylakıyye, Hadith Commentary, Targhib and Tarhib

Zeydî Hadis Yorumunda Terğîb ve Terhîb Hadislerine Bakış: “Erbeûne Hadisen Es-Seylakiyye” Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Bu makale, Zeydiyye mezhebinin hadis yorumculuğunda terğîb ve terhîb içerikli rivayetlere yaklaşımını ele almakta ve bu bağlamda İmam Müeyyed-Billâh Yahyâ b. Hamza'nın (öl. 749/1348) el-Envâru’l-mudîe fi şerhi’l-erbaîne’s-Seylkiyye adlı eserini incelemektedir. Çalışmada, Yahyâ b. Hamza’nın şerh yönteminin temel prensipleri, kullandığı ilmî disiplinler ve hadisleri yorumlama biçimi analiz edilmiştir. Ayrıca, şerhin içerdiği edebî, gramatik ve semantik unsurlar değerlendirilerek, Zeydî hadis anlayışının temel dinamikleri ortaya konulmuştur. Makale, öncelikle Zeydî hadis literatürü içinde terğîb ve terhîb konulu hadislerin yerini belirlemekte ve Zeydî âlimlerin bu tür rivayetlere yaklaşımını değerlendirmektedir. Yahyâ b. Hamza’nın şerhi, metni anlamlandırma açısından altı temel aşamaya dayanmaktadır: kelimelerin lügat anlamlarını açıklama, cümle yapılarının irap açısından incelenmesi, hadisin ilm-i meânî çerçevesinde değerlendirilmesi, ilm-i beyan kapsamında ele alınması, Hz. Peygamber’in hadislerdeki maksatlarının yorumlanması ve ilm-i bedî açısından edebi sanatların belirlenmesi. Bu metodoloji, hadislerin yalnızca zahiri anlamlarını değil, aynı zamanda içerdiği derin anlam katmanlarını da ortaya koymaktadır. Ayrıca, Yahyâ b. Hamza’nın ele aldığı rivayetlerde Kur’ân ile desteklenen akılcı bir yaklaşım benimsediği görülmektedir. Araştırmada, Yahyâ b. Hamza’nın kelimelerin kökenlerine, bağlamsal kullanımlarına ve teolojik boyutlarına önem verdiği tespit edilmiştir. İrap analizleri ile kelimelerin gramatik işlevlerini detaylı bir şekilde açıklayarak, metnin anlamını sağlamlaştırdığı görülmüştür. Şarihin, belagat ilminin üç temel alanına (ilm-i meânî, ilm-i beyan, ilm-i bedî) yoğun şekilde yer verdiği anlaşılmıştır. Bu bağlamda, kelimelerin mecazî ve istiareli anlamlarını açığa çıkarma çabası, hadisin ifade gücünü ve ahlaki mesajlarını derinlemesine çözümlemektedir. Ayrıca, dilbilgisi kurallarının hadis yorumunda nasıl işlev gördüğü ve manaya nasıl katkı sağladığı üzerinde ayrıntılı durulmaktadır. Makale, Yahyâ b. Hamza’nın şerhinde hikmet merkezli bir yaklaşım benimsediğini ve hadisleri sadece literal bir bakış açısıyla değil, ahlaki ve manevi bir perspektiften ele aldığını ortaya koymaktadır. Şarih, hadislerde geçen konuları tarihî ve tasavvufî bağlamlara oturtarak, bireysel ve toplumsal sorumluluklara dair dersler sunmaktadır. Ayrıca, tesci‘, tıbâk ve iktibas gibi bedî sanatlarını kullanarak, hadisin dil ve anlam açısından zenginliğini ön plana çıkarmaktadır. Şarihin şerhinde ortaya koyduğu yöntem, hadislerin günümüz okuyucuları için nasıl anlamlandırılabileceğine dair önemli ipuçları vermektedir. Sonuç olarak, Yahyâ b. Hamza’nın şerhi, Zeydî hadis yorumculuğunun temel prensiplerini yansıtmakta ve Kur’ân, sahih sünnet ve akıl eksenli bir metodoloji izlediğini göstermektedir. Çalışma, Zeydî şerh geleneğinin hadisleri yorumlamada benimsediği yöntemleri ve belagat esaslı bir yaklaşımı örneklerle ortaya koyarak, hadis ilmi alanında önemli bir katkı sunmaktadır. Yahyâ b. Hamza’nın metni çözümleme yöntemi, klasik İslamî ilimler içinde hem kelamî hem de filolojik bir derinlik sunduğu için önemli bir şerh örneği olarak değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, çalışmanın hadis ilmi ve belagat açısından Zeydî geleneğe dair önemli açılımlar sunduğu söylenebilir.

Keywords

Hadis, Zeydiyye, Yahyâ b. Hamza, Erbeune Hadise es-Seylakiyye, Hadis Şerhi, Terğîb ve terhîb

References

• KAYNAKÇA Abdullah b. Hamza b. Süleyman. Hadikatü’l-hikmeti’n-Nebeviyye fî tefsîri’l-erbaîne’s-Seylakiyye. Sa’de: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2022.
• Alevî, Yahyâ b. Hamza. el-Envâru’l-mudîe fî şerhi ahbâri’n-Nebeviyye. Hadis Şerhi. Hadis: Hadis şerhi: İslamî İlimler, ZA, 619-01, 624. https://elibrary.mara.gov.om/en/imam-zaid-library/cultural-foundation-library/book/?id=14449#book/5
• Allâme Meclisî. Bihâru’l-envâr. Kum: İhyâu Kütübi’l-İslamiyye, 2009.
• Askalânî, İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî li’l-Matbûât, 1971.
• Aybey, Salih. “Din Eğitimi ve Öğretiminde Kırk Hadis Geleneği -Nevevî Örneği-”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/3 (2018), 201-228.
• Beyhakî, Ebû Bekir. Şuabü’l-îman. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 2003.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-şerîa”. DİA TDV İslam Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara, 2003.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahih. Beyrut: Dâru ibn-i Kesir, 1987.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ömer. el-Ilelü’l-vâride fî ehadisi’n-Nebeviyye. Riyad: Dâru Tîbe, 1985.
• Durmuş, İsmail. “Meânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28/204-206. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ebu Muhammed el-Hasen b. Abdurrahman, Râmhürmüzî. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-ravî ve’l-vâî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404.
• Görmez, Mehmet. “Terğîb ve Terhîb”. TDV İslam Ansiklopedisi. 40/508-509. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî’”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyân”. TDV İslam Ansiklopedisi. 6/22-23. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hâşimî, Zeyd b. Abdullah b. Mes'ûd. Erbeûne hadîsen es-Seylakiyye. Sa‘de: Merkezü’t-Tevhid ve’l-Adl li’d-Dirâsâti ve’l-Bühûs ve’t-Tahkîk, 2002. Isfahanî, Râgıb. Müfredât li elfâzi'l-Kur'ân. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1997.
• İbn Abdülber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah. el-İstîâb fî ma‘rifeti’l-ashab. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. b.y., Darü İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükrim b. Ali. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbrahim b. el-Kasım. Tabakatü’z-Zeydiyyeti’l-kübra. Amman: Müessetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, 1421.
• İbrahim b. Kasım. Tabakâtü’z-Zeydiyye el-kübrâ. Ürdün: Müessesetü’l-İmam Ali es-Sekafiyye, 2001. İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1988.
• Kandemir, M. Yaşar. “Nevevî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 33/45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık, 1992.
• Köstü, Ayşegül. “İmam Nevevî’nin ‘Kırk Hadis’ Adlı Eserinde Değerler Eğitimi”. APJIR- Academic Platform Journal of Islamic Research 3/2 (2019), 177-194.
• Madelung, Wilferd. “Zeydilik ve Tasavvuf”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000), 775-790.
• Muhammed Abdullah Yahyâ Şerefüddîn. el-Envaru’l-mudîe fî şerhi’l-ahbâri’n-Nebeviyye li Yahyâ b. Hamza el-Alevî (öl. 749) dirase ve’t-tahkîku el-cüzi’l-evvel. San’a: Câmiatü San’a Dil Fakültesi Arapça Dili ve Tercümesi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Müeyyedî, Muhammed b. Mansûr. et-Tuhaf şerhu’z-zülef. San’a: y.y., 1997.
• Öz, Mustafa. “Müeyyed-Billâh, Yahyâ b. Hamza”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/481-482. Ankara, 2020.
• Paksoy, Kadir. “Sa’lebe Hadisinin Sened ve Metin Açısından Tenkidi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 2/2 (2004), 63-85.
• Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Müellefâtü’z-Zeydiyye. Kum: Matbaatü İsmailiyyân, 1992.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. Mu’cemü’l-kebîr. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Vecîh, Abdüsselam b. Abbas. A’lâmu’l-müellifîn ez-Zeydiyye. Amman: Müessesetü’l-İmam Ali es-Sekafiyye, 1999.
• Yâkût el-Hamevî, Şihabüddin Ebu Abdillah. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sadr, 1995.
• Yıldız, Fahreddin. “Nevevî’nin el-Erbûn’u ve Kırk Hadis Literatüründeki Yeri”. İslam İlim Geleneğinde Nevevî, 585-645.
• Yolaçan, Semih. “Zeydî Hadis Geleneğinde Kırk Hadis (Erbeûn) Derlemelerinden Örnekler = Examples from Forty Hadith (Arba’Ün) Collections in the Zaydi Hadith Tradition”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Bingöl University Journal of Theology Faculty 24 (2024), 151-170.
• Zehebî, Şemseddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-i’tidâl. Beyrut: Dâru’l-Marife li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1963.
• Ziriklî, Hayrettin. el-Âlâm. b.y., Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.