THE ADVENTURE OF AN ARMENIAN SCHOOL FROM THE OTTOMAN TO THE REPUBLIC: SANASARİAN COLLEGE 1881-1935

Year 2025, Issue: 51, 105 - 148, 26.06.2025

Cem Karakılıç

Abstract

Sanasarian College was founded in Erzurum in 1881 by Armenian businessman Mgrdich Sanasarian. The college was one of three secondary schools established by Ottoman Armenians outside Istanbul. The goal of the school was to raise Armenian children in accordance with the spirit and rules of the Armenian Apostolic Church and to educate them in general and vocational subjects.
Although Sanasarian College was an educational institution, it was also a strategic station where Armenian separatist movements were coordinated. In fact, one of the most important catalysts of the 1890 Erzurum rebellion was Sanasarian College. The college continued its education and training activities until 1912. In 1913, when the patriarchate seized the funds of the Sanasarian foundation, the school's income sources were cut off and after a while it was closed due to lack of allocations. The Patriarchate's efforts to revive the school in 1927 were unsuccessful, getting stuck in the judiciary.
The aim of this study is to resolve the uncertainties about Sanasarian College, to answer the debates about the school's assets with archival sources, and to eliminate the information pollution regarding the closure of the school. In the article, which consists of an introduction and 4 subheadings, a panoramic framework is drawn about the establishment, operation, administrative and academic situation, teaching programs, student statistics, physical, sanitary and financial situation and socio-cultural activities of Sanasarian College, and the last part focuses on the closure of the school. The method used in our study is qualitative analysis techniques based on textual analysis and text-interpretation.

Keywords

Armenian Question, Erzurum Armenians, Mgrdich Sanasarian, Sanasarian College.

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E BİR ERMENİ OKULUNUN SERENCAMI: SANASARYAN KOLEJİ 1881-1935

Abstract

Sanasaryan Koleji 1881 yılında Ermeni işadamı Mıgırdiç Sanasaryan tarafından Erzurum’da kuruldu. Kolej Osmanlı Ermenilerinin İstanbul dışında kurduğu ortaokul seviyesindeki dört okuldan biriydi. Okulun hedefi Ermeni çocuklarını Ermeni Apostolik Kilisesinin ruhuna ve kurallarına uygun olarak yetiştirmek ve onları genel ve mesleki konularda eğitmekti.
Sanasaryan Koleji bir eğitim kurumu olmakla birlikte aynı zamanda Ermeni ayrılıkçı hareketlerinin koordine edildiği doktriner bir merkezdi. Hatta 1890 Erzurum isyanının en önemli katalizörlerinden biri Sanasaryan Kolejiydi. Kolej 1912 yılına kadar eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etti. 1913 yılında patrikhanenin Sanasaryan vakfının gallesine el koymasıyla birlikte okulun gelir kaynakları kesildi ve bir süre sonra tahsisatsızlık yüzünden kapatıldı. Patrikhanenin 1927 yılında okulu yeniden ihya etme çabaları ise yargıya takıldı.
Bu çalışmanın amacı Sanasaryan Koleji ve Sanasaryan Vakfı hakkındaki bilgi kirliliğini gidermek, Ermenice ve Türkçe kaynakları kullanarak okulun kapatılmasıyla ilgili iddiaları nakz etmek ve Kolejin cumhuriyet dönemindeki durumu hakkında genel bir çerçeve çizmektir. Bir giriş ve 6 başlıktan oluşan makalede Sanasaryan kolejinin kuruluşu, işleyişi, idari ve akademik durumu, ders müfredatları, öğrencilerin sayısal özellikleri, okulun fiziki, sıhhi ve mali nitelikleri ile sosyo-kültürel faaliyetleri hakkında panoramik bir çerçeve çizilmiş, son bölümde ise okulun kapatılması üzerinde durulmuştur. Çalışmamızda metne bağlı analiz yöntemleri (textual analysis ve text-interperatation) kullanılmıştır.

Keywords

Ermeni Meselesi, Erzurum Ermenileri, Mıgırdiç Sanasaryan, Sanasaryan Koleji.

References

• Աճառեան, Հ. Պօլսէն Կարին. Նոր-Նախիջևան: Ս․ Ավագեանի, 1909.
• Արինե, Պետրոսյան. “Կարինի Սանասարյան վարժարանի պատմությունից.” 2018 https://karinepetrosyan.wordpress.com/2018/04/25/կարինի-սանասարյան-վարժարանի-պատմութ/. Erişim Tarihi: 05.10.2024.
• Այվազյան, Հովհաննես. Ով Ով է Հայեր: Կենսագրական հանրագիտարան 1-2․ Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005.
• Բեհբուդյան, Սանդրո. “Կարապետ Եզյանց (1835-1905).” Էջմիածին։ Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Մայր Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, ԽԴ-Դ(1987):52-57.
• “‘Բիւզանդիօն’-ի № 1626-ում տպուած է հետեւեալը Սանասարեան դպրոցի տեղափոխման մասին”. Մուրճ , 2(1902):235-236.
• Պողոսյան, Ա.Վ. “Կարինի վարժարանների Պատմությունից (1850-1900 թթ.).” Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1(1992): 66-74.
• Չարըգ, Ղազար. Հուշամատեան Բարձր Հայքի: Կարինապատում․ Բեյրութ: Նախաձեռնութիւն Հիւսիսային Ամերիկայի եւ Լիբանանի Կարնոյ Հայրենակցական Միութիւններուն, 1957.
• Տեր Պետրոսեան, Հովհաննես. Կրթական Շարժումը Թրքահայոց Մեջ 1600-1900. Գահիրե: 1983.
• Ելմտական Եւ Ուսումնական Տեղեկագիրք Սանասարեան Վարժարանի Կարնոյ 1893-1894 Տարիոյ․ Կ Պօլիս: Սահակ Նիկողոսեան, 1895.
• Հայրենիք Բացառիք Թիւ 2 կարինի Նոր Սանասարեանի Համար. Պօսթըն: Հայրենիք, 1914.
• Հիմնական Կանոնադրութիւն Սանասարեան Վարժարանի. Կ Պօլիս: Օննիկ Բարսեղեան եւ Որդի, 1910.
• “Հին թուղթեր- Ռոստոմի նամակները.” Վէմ-Հանդէս մշակոյթի եւ պատմութեան, Գ-3(1935):89-111.
• Հնգամեայ Տեղեկագիր Սանասառեան Վարժարանի 1901-1906. Կ Պօլիս: Տեր Ներսեսեան, 1908.
• Հովհաննիսյան, Պետրոս. “Կարապետ Եզյան եւ Նիկողայոս Ադոնց.” Էջմիածին-Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Մայր Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, ԿԸ(1829): 53-69.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիվանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիին Տեր Միննասեան, 1900.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիվանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիին Տեր Մատթէոսեան, 1901.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիվանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Տպագրութիին Տեր Մատթէոսեան, 1903.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիվանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Սեթեան, 1928.
• Ընդարձակ Օրացոյց Ազգային Հիվանդանոցի. Կոստանդնուպոլիս: Սեթեան, 1929.
• Քանի մը Խոսք-Սանասարեանի Տեղափոխութեան Առթիւ. Կարին: Հառաջ, 1912.
• Քառամեայ Տեղեկագիր Սանսարեան Վարժարան 1906-1910. Ղալաթիա: Շանթ, 1911.
• Քսանամեայ Տեղեկագիր Սանասառեան Վարժարանի 1881-1901. Կ Պօլիս: Ներսես Արամեան, 1903.
• Կանոնադրութիւն Սանասարեան Վարժարանի. Կ Պօլիս: Ներսես Արամեան, 1892.
• Լինչ, Հ.Ֆ.Պ. Հայաստան: Ուղեւորութիւններ եւ ուսումնասիրութիւններ. Կ. Պոլիս: Տպագրութիւն Յ. Ասատուրեան եւ որդիք, 1914.
• “Մկրտիչ Սանասարեան.” Հանդէս ամսօրեայ: Բարոյական, ուսումնական, արուեստագիտական. Դ-7(1890):163.
• Միրախորեան, Մանուել. Նկարագրական Ուղեվորություն Ի Հայաբնակ Գավառս Արեվելեան Տաճկաստանի I. Կ․Պօլիս: Սարըեան, 1884.
• Միրօղլու, Արմաւենի․ “Պոլսահայ կրթական կեանքը Թուրքիոյ Հանրապետութեան 20-30-ական թուականներուն (մամուլի գնահատմամբ).” Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 3-3(2007): 140-157.
• Միրօղլու, Արմաւենի․ “Կ․ Պոլսոյ Սանասարեան Խահը.” Հանդէս ամսօրեայ (2011):551-560․
• Նաջարյան, Քրիստինե. “Կարինի Սանասարյան Վարժարանի Գորժծունեությունը 1881-1919 թթ․” Հաղորդումներ, 2(2017): 94-103.
• Սանասարեան Վարժարան Ուսումնական Տեղեկագիր 1891-1892 Եւ 1892-1893 Տարիներու Եւ Տնտեսական Տեղեկագիր 1892-1893․ Կ Պօլիս: Ներսես Արամեան, 1894.
• “Սանասարեան վարժարանի փոխադրութիւնը Խարբերդ”, Լումայ գրական հանդէս. Թիֆլիս: Տպարան Տ. Մ. Ռօտինեանցի, 2(1902): 256-257.
• “Սանասարեան վարժարան.” Մուրճ: Քաղաքական, հասարակական, գրական ամսագիր, 3(1902):202-208.
• “Սանասարեան վարժարան”. Լումայ գրական հանդէս, Թիֆլիս: Տպարան Տ. Մ. Ռօտինեանցի, 4(1904):243.
• “Սանասարեան Վարժարան”, Հայրենիք, 26 Ağustos-8 Eylül 1909.
• Շահազիզ, Երվանդ․ “Կարապետ Եզյան, Մկրտիչ Սանասարյան, Լևոն Տիգրանյան.” Էջմիածին։ Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Մայր Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, Գ-11-12(1946):43-53.
• Շահլամեան, Գ․ “Քանի մը Թելադրութիւններ”. Ազատամարտ. 26 Ağustos-8 Eylül 1911.
• Թրվանց, Անուշ. “Մկրտիչ Սանասարեան․․․Մեծ Հայը.” Արեւելք, 18.01.2014.
• Վիճակացոյց Գաւառական Ազգային Վարժարանաց Թուրքիոյ. Կ․ Պոլիս: Յուսումնական Խորհրդոյ Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան, 1901.
• Վիճակացոյց Գաւառական Ազգային Վարժարանաց Թուրքիոյ. Կ․ Պոլիս: Յուսումնական Խորհրդոյ Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան, 1903.
• Ծոցիկեան, Ս․Մ. Արեւմտահայ Աշխարհ. Նիւ Եորք: Ա. Յ. Լէյլեկեան, 1947.