HİKÂYET-İ MEYMÛNE BÂNÛ-YI ‘ZAM’DA DUDAK UYUMU

Year 2015, Volume: 3 Issue: 1, 102 - 131, 01.01.2015

Ayşe Nur Sır Dündar

Abstract

Dudak düzlük-yuvarlaklık uyumu, bir kelimedeki ünlü seslerin düzlük yuvarlaklık bakımından birbirini takip etme esasına dayanan bir uyumdur. Türkçenin her devresinde ve her sahasında kelime bünyesine kuvvetle hâkim olan bir uyum değildir. Bu uyum; Eski Türkçede bazı tereddütlerle birlikte genel olarak mevcut bulunmasına rağmen, Eski Türkiye Türkçesinde esaslı bir sarsıntı geçirmiş ve uyumsuzluk sürecini en belirgin şekilde yaşamıştır. Bu nedenle Eski Türkiye Türkçesi, dudak uyumunun en zayıf olduğu devre olmakla birlikte bu devre metinlerinde bir dudak uyumunun varlığından da bahsedilemez. Söz konusu uyumsuzluk; Klasik Osmanlı Türkçesi döneminin ilk zamanlarında yavaş yavaş katılığını kaybederek kelime kök ve eklerinde uyuma bağlılık göstermeye başlamıştır. Orta Türkçe döneminde ise gelişimine hızla devam etmiş ve dönemin sonunda da gelişimini tamamlamıştır. Ancak XVI. yüzyıldan itibaren hareke kullanımının sınırlanması ve imlanın kalıplaşması nedeniyle dilin yapısındaki bu fonetik gelişmeyi takip etmek zordur. Bu gelişme, ancak XVII. yüzyıldan itibaren Macar, İtalyan ve Fransızların Türkçeyi öğrenmek veya öğretmek amacıyla hazırladıkları sözlük ve gramer kitaplarından takip edilebilir. Transkripsiyon metinleri adı verilen bu başvuru kaynaklarına ilaveten orijinal yapısı müstensih tarafından ihmal edilip istinsah edildiği dönemin söyleyişine bağlı kalınarak harekelenen yazma eserlerden de yararlanılabilir. Bu nev’i eserler, Türkçenin dünden bugüne yapısal olarak gösterdiği fonetikle ilgili değişim ve gelişimlerin belirlenmesinde önem taşıyan dil tarihî belgeleridir. Bunlardan biri de XIX. yüzyılda istinsah edilen Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam adlı eserdir. Eski Türkiye Türkçesinin fonetik özelliklerini yansıtmasının yanında metinde yeni şekilli kelime tabanı ve eklerin de kullanılması; dudak uyumunun Osmanlı Türkçesinde bir hayli mesafe kat ettiğini göstermektedir. Bu eser üzerinde yapmış olduğumuz inceleme;art zamanlı incelemelere de ışık tutacağı gibi elde edilen veriler sayesinde XIX. yüzyıl Türkçesinin dudak uyumu sistemi ile ilgili özellikler de gün ışığına kavuşacaktır. Bu çalışmada; İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Koleksiyonu 34 Ae Roman 107 numarada kayıtlı olan nüsha dikkate alındı. İlk önce Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam hakkında bilgi verildi, sonra dudak uyumu için gerekli olan malzeme belirlenerek Eski Türkiye Türkçesi ve Orta Osmanlıca devrelerindeki mukabilleriyle karşılaştırıldı. Elde edilen istatistikî veriler değerlendirildi.

Keywords

Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam, Eski Türkiye Türkçesi, dudak uyumu, kelime tabanları, ekler

Labial Harmony In Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam

Abstract

Labial roundness-flatness harmony is the harmony based on the succession of the vowels in the word in terms of the roundness and flatness. It is not a dominant harmony within the word in each term and each field of Turkish. This harmony had an essential concussion and went through the process of lack of harmony in the old Turkey Turkish although it was generally available in the old Turkish with some hesitations. Therefore Old Turkey Turkish is the term in which the labial harmony is weakest. Thus a presence of labial harmony in the term texts cannot be mentioned. The said lack of harmony began to show dependence to the harmony in the word roots and affixes by slowly losing the stiffness in the beginning of the Classical period of Ottoman Turkish, it continued developping rapidly in the Middle Turkish period and completed the development at the end of the period. However, the spelling was become stereotyped because the use of vowel point was limited and disappeared in time in the works written from the XVI. century and thus it has became impossible to follow the development of the language in the texts. This development can only be followed from the dictionaries and grammar books prepared by Hungarian, Italian and French in order to learn or teach the Turkish from XVII. One of them is Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam, copied in XIX. Century. As well as reflecting the phonetical features of Old Turkish, the usage of new shaped word base and paragoges indicate that labial harmony advanced significantly in Ottoman Turkish Language. Therefore, the study we will carry out on this work willl shed light on other diachronic studies. Also the data we will obtain will help us determine the features and rules regarding the labial harmony system of XIX century Turkish Language. In this study, the edition registered under Istanbul Manuscript Library İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Collection 34 Ae no: 107 has taken into consideration. The information has been given initially about Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam and then the necessary materials about labial harmony have been determined, compared with the counterparts in the Old Turkish era and the obtained data has been evaluated under the light of statistical data

Keywords

Hikâyet-i Meymûne Bânû-yı ‘zam, Old Turkish, labial harmony, word bases, paragoges

References

• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Brendemoen, B. (1980). “Labial Ünlü Uyumunun Gelişmesi Üzerine Bazı Notlar”. TM, XIX, 1977-1979, s. 223- 240.
• Boz, E. (2005). “ ‘İmâdü’l- İslâm’da Ünlü Uyumları”, Journal of Turkish World Studies. c.: V, sa. 2, İzmir, s.: 185-197.
• Develi, H. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar. Ankara: TDK Yayınları.
• Duman, M. (2000). Birgili Muhammed Efendi, Vasiyyet-nâme, Dil İncelemesi, Metin, Sözlük., Ekler İndeksi ve Tıpkıbasım. İstanbul: R Yayınları.
• Ergin, M. (1991a). Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. Vobn (1998a). “Eski Türkçe” Tarihî Türk Şiveleri. (Çev.: Mehmet Akalın), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 29-66.
• Gabain, A. Von (2000b). Eski Türkçenin Grameri. (Çev.: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları,
• Gökçe, A. (2009). “Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine Dudak Uyumu Ve Ünsüz Uyumu”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, Ankara-Turkey, s. 991-1012.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kara, N. (2013). “Kitâb-ı Melheme’de Dudak Uyumu”. Journal of History Culture and Art Research Revue des Rcherches en Histoire Culture et Art Volume 2, No. 3, September 2013, s. 100-114.
• Kartallıoğlu Y. (2008a). “Osmanlı Türkçesindeli Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/6 Fall 2008, Ankara-Turkey, s. 458-481.
• Kartallıoğlu, Y. (2010b). Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca -Türkçe Sözlük., Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kartallıoğlu, Y. (2011c). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16., 17. ve 18. Yüzyıllar. Ankara: TDK Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. (2015d). Söz Kitabı Türkçe-İtalyanca Sözlük Bernardo da PARIGI. Ankara: TDK Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. (Ocak 2015). < http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/KARTALLIO%C4%9ELU-Yavuz-OSMANLI-T.
• Korkmaz, Z. (1973a). Sadru’d-dîn Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük- Tıpkıbasım). Ankara: DTCF Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994b). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri Ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1995c). “Eski Anadolu Türkçesinde İmlâ ve Fonoloji Bağlantısı Üzerine Notlar”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
• Mangır, M. (2011). “Dudak Uyumu Açısından Saltuk-nâme’deki Ekler”. The Journal of International Social Research, Volume: 4 Issue: 18 Summer 2011, s. 46-75.
• Özkan, A. (2014). “Netâyicü’l-A‘mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr İsimli Eserde Dudak Uyumu”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sa. 36, Güz 2014, Konya, s. 1-33.
• Özkan, M. (2000). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi. Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Ankara: Şafak Matbaacılık.
• Timurtaş, F. Kadri (1994). Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl, Gramer-Metin-Sözlük. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Yıldız, O. (2010), “Ahvâl-i Kıyâmet’te Dudak Uyumu”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1 Winter 2010, Ankara-Turkey, s. 105-136.