Dönemin Toplumsal Şartlarının Fetvalara Yansıması: Cerîde-i İlmiyye’de Mefkûd/Gaib

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 92 - 110, 30.12.2023

Hilal Solakoğlu , Nihat Tosun

Öz

XX. yüzyılın başları Osmanlı Devleti açısından Balkan ve Birinci Dünya Savaşı’nın ve ardından Milli Mücadele’nin yaşandığı maddi ve manevi açıdan zorlu bir süreç olarak nitelendirilmektedir. Bu savaşların devam ettiği 1914-1922 yılları arasında Meşîhat Makamı (Şeyhülislamlık) tarafından yayınlanmış olan Cerîde-i İlmiyye, içeriğindeki halktan ve devlet kurumlarından gelen fetvâlar ve resmî yazışmalarla bizlere o dönemin toplumsal ve dînî meseleleri hakkında kaynaklık etmektedir. Derginin içeriğindeki “fetâvâ-i şerîfe” ve “ecvibe-i şer‛iyyeler” bölümleri incelendiğinde, İslam Hukukunda hayatta olup olmadığı ve yeri bilinmeyen kayıp kişi anlamına gelen mefkûd/gâib konusunda oldukça fazla içerik olması dikkat çekmektedir. Dönemin savaş şartlarında seferberlik ilanıyla savaşa giden ve geri dönmeyen kişilerin sayısının çok fazla olmasıyla bağlantılı olarak, çalışmamızda genelde Cerîde-i İlmiyye içerisindeki savaşla ilgili içeriğin, özelde de mefkûd/gâible ilgili içeriğin İslam Hukuku açısından önceki fetvalara kıyasla incelenecek ve bu konuda zamanın getirdiği şartlar dolayısıyla fetvadaki değişime değinilecektir. Bu anlamda çalışmamız son dönem Osmanlı Hukukunun toplumsal olaylarla etkileşiminin daha iyi anlaşılması açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fetvâ, Cerîde-i İlmiyye, Birinci Dünya Savaşı, Mefkûd/Gâib.

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun. “Adakale”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Arslan, Emine. “Fetvâhânenin Son Yıllarındaki Fetvâ Faliyetleri ve Müftâ-bih Olan Görüşün Devlet Başkanı İrâdesiyle Değişimi -378 Numaralı Fetvâhâne-i Âlî Ecvibe-i Şer’iyye Defteri Çerçevesinde-“. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (2021), 1443-1463.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye fi şerhi’l-Hidâye. 10 cilt. Lübnan: Darü’l-fikr, 1. Basım, 1980.
• Beşikçi, Mehmet. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Beydilli, Kemal. “Trablusgarp Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK-2/606-609. İstanbul: TDV Yayınları, 2019. Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-ḳınâʿ ʿan metni’l-İḳnâʿ. 6 cilt. Riyad: Mektebetü’n- nasr, ts.
• Cebeci, İsmail. Cerîde-i İlmiyye Fetvâları. İstanbul: Klasik, 2009.
• Cebeci, İsmail. “Osmanlı Son Dönemini Anlamaya Yardımcı Bir Kaynak Şeyhülislamlık Makamının Dergisi Cerîde-i İlmiyye”, İslâm’ı Uyandırmak Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler, ed. Lütfi Sunar. İstanbul: İLEM, 2018.
• Cerîde-i İlmiyye. İstanbul: Meşihat-ı Celîle-i İslâmiye, 1332-1341.
• Desûkî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiye ʿale’ş-Şerhi’l-kebîr. Beyrut: Darü’l-fikr, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 6. Basım, 2016.
• Eraslan, Sadık. Meşihat-i İslâmiyye ve Ceride-i İlmiyye Osmanlılarda Fetvâ Makamı ve Yayın Organı. İstanbul: DİB Yayınları, 2018.
• Gerwarth, Robert - Manela, Erez. Savaştaki İmparatorluklar 1911-1923. İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Gözcü, Alev. “I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Gündelik Hayatından Kesitler,” Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 16/32 (2016 Bahar), 133-169.
• Gözübenli, Beşir. “Mefkûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 28/353. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, Rumeysa. Cerîde-i İlmiyye Dergisi Dârü’l-Hikme Neşriyatında Toplumsal Sorunlar ve Din. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Alî, şerhu’l-Haraşî ala muhtasari’l-Halîl. 8 cilt. Beyrut: Daru’l-fikr, 1901.
• İbn Âbidîn, Hâşiyeti Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 cilt. Mısır: Mustafa el-Babî Matbaası, 2. Basım,1966.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. 10 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1. Basım, 1968.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 3. Basım, h.1414.
• İbn Nüceym, Sirâceddin. en-Nehrü’l-fâʾik şerhu Kenzi’d-dekâik. 3 cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l ilmiyye, 1. Basım, 2002.
• Kahya, Hatice Kübra. “Çareyi Başka Mezhepte Aramak: Osmanlı Aile Hukukunda Mefkûd/Gaib Kocanın Evliliği Problemi”. İslam Tetkikleri Dergisi 12/2 (2022), 697-716.
• Kaya, Süleyman. “Akifzâde’nin Mecelletü’l-Mehâkim İsimli Eseri Çerçevesinde Osmanlı Fetvasında Değişim”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/1 (2011), 93-108.
• Koç, Mehmet. “İslâm Hukukunda Mefkûd Kişinin Nafaka Hükümleri (1550-1910 Tarihleri Arası Osmanlı Uygulaması)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Eylül 2022), 1116-1142. Kuran, Ercüment. “Birinci Dünya Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/196-200. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Küçük, Cevdet. “Balkan Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/23-25. İstanbul: TDV Yayınları 1992. Küçüktiryaki, Ahmet Yasin. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017. Mâlik b. Enes, el-Müdevvene, 4 cilt. Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1994.
• Maverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr.19 cilt. Beyrut: Darü’l- kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1999.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Cerîdesi, 1331(1915), devre 3, cilt 2, içtima senesi 2. Ankara: TBMM Basımevi, 1991.
• Merğinânî, Ali b. Ebi Bekir. el-Hidaye fi şerhi'l-Bidayeti'l-Mübtedî. 2 cilt. Beyrut: Darü’l-Erkam, ts.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl. el-Muhtasar. 2 cilt. Riyad: Dârü’l-medâric, 1. Basım, 2019.
• Pierre Renouvin, I. Dünya Savaşı ve Türkiye 1914-1918. haz. Nurer Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınevi, 2004.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsut. 31 cilt. Beyrut: Darü’l-ma‛rife, ts.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. 25 cilt. Mekke, Ümmü’l-Kura Üniversitesi, İslam Araştırmaları Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, h. 1438.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l Fıkh), terc. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 22. Basım, 2015.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. 8 cilt. Beyrut: Daru’l-fikr, 2. Basım, 1990.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1. Basım, 2012.
• Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Ali Efendi, haz. Esra Kılavuz Eser. İstanbul: İSAR Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi, Fetâva-yı Feyziyye, haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. “İslam Hukukunda Gaibin/Kayıp Kişinin Hükmen Ölü Sayılmasına Kadarki Süreçte Mallarının Yönetimi "Türk Medeni Kanunu ile Mukayeseli Olarak"”, Dini Araştırmalar, 7/19 (2004), 297-309.
• Tüfekçi, Vedat. Birinci Dünya Savaşı’nda İngilizlere Esir Düşen Türk Askerleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ulu, Cafer. “I. Dünya Savaşı ve İşgal Sürecinde İstanbul’da Yaşanan Sosyal ve Ahlâkî Çözülme (1914-1922)”, Tarih Dergisi, 58/2 (2013), 87-129.
• Ünalan, Abdulkerim. “İslam Hukukunda Gaibin/Mefkûdun Evlilik ve Miras Durumu (Mukayeseli Olarak)”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/1 (2001), 111-148.
• Yakut, Esra. Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014. Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”. Diyanet İlmi Dergisi 50/2 (2014), 7-21.
• Yazıcı, Nesimi. “Cerîde-i İlmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/407-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yıldırım, Burcu. Birinci Dünya Savaşı Sırasında Asker Ailelerine Devletin Yaptığı Yardımlar.
• İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.