Ontological Evaluation of İstanbul Industrial Heritage through the Concept of Palimpsest

Year 2025, Issue: 46, 83 - 93, 24.09.2025

Ayşe Gülçin Ural

https://doi.org/10.47571/sanatyorum.1615936

Abstract

The state of erasing old written parchment papers and writing on them again, but the traces of old writing are still visible, is described as palimpsest. If it is necessary to examine this concept through space; It can be interpreted as still being able to see the traces of the old function and construction style among the re-functioned structures. In a city with a great history like Istanbul, there are many historical buildings that need to be re-functionalized. Among these structures, it is thought that the type of building where the concept of palimpsest can be perceived more clearly is industrial buildings. For this reason, the study is limited to the 19th century industrial buildings on the European and Anatolian sides of Istanbul. The aim of the study is the 19th century in Istanbul. According to the situation of industrial structures in 2024, it is to evaluate and question through the concept of palimpsest.
In the study, qualitative research methods such as general survey model, documentary survey model and historical survey model were used as data collection methods. In order to create the conceptual ground, the general survey model and the concept of palimpsest and the ontology of space were examined. Through documentary scanning, data on various characteristics of the identified structures were collected. With the historical scan, it was aimed to determine the process of the buildings since the year of construction and their condition in December 2024. The collected technical data and visuals were evaluated by hermeneutic method. As a result of the study, among the 19th century industrial buildings in Istanbul, 11 buildings on the European side and 4 buildings on the Anatolian side that can be considered as palimpsest were determined. Research; Located in Istanbul in the 19th century. It has been deemed necessary in terms of listing the status of industrial buildings in 2024 and interpreting these structures with the concept of palimpsest by evaluating these structures through the ontology of the space.

Keywords

industrial heritage , İstanbul , architectural ontology , palimpsest , refunctioning , 19th century

19. Yüzyıl İstanbul Endüstri Mirasına Palimpsest Kavramı Üzerinden Ontolojik Değerlendirme

Abstract

Eski yazılı parşömen kağıtlarının silinip üzerine yeniden yazılar yazılması, ancak eski yazı izlerinin hala görünüyor olması hali palimpsest olarak tariflenmektedir. Mekân üzerinden bu kavramı incelemek gerekirse; yeniden işlevlendirilen yapılar içinden eski işlevin ve yapım biçiminin izlerini hala görebilmek şeklinde yorumlanabilmektedir. İstanbul gibi büyük tarihe sahip bir kentte, yeniden işlevlendirilmeye ihtiyaç duyan pek çok tarihi yapı bulunmaktadır. Bu yapılar içinde palimpsest kavramının daha net bir şekilde algılanabileceği yapı tipinin endüstri yapıları olduğu düşünülmüştür. Bu nedenle çalışma İstanbul, Avrupa ve Anadolu yakasında bulunan 19. yy. endüstri yapıları ile sınırlandırılmıştır. Çalışmanın amacı ise İstanbul’da bulunan 19. yy. endüstri yapılarının 2024 yılındaki durumlarına göre palimpsest kavramı üzerinden değerlendirme ve sorgulama yapmaktır.
Çalışmada veri toplama yöntemi olarak nitel araştırma yöntemlerinden genel tarama modeli, belgesel tarama modeli ve tarihsel tarama modelinden faydalanılmıştır. Kavramsal zemini oluşturmak için genel tarama modeli ile palimpsest kavramına ve mekân ontolojisine dair inceleme yapılmıştır. Belgesel tarama yoluyla, tespit edilen yapıların çeşitli özelliklerine dair veri toplanmıştır. Tarihsel tarama ile ise yapıların yapım yılından itibaren geçirdiği süreç ve 2024 aralık ayında ne durumda olduğuna dair tespit yapmak istenmiştir. Toplanan teknik veriler ve görseller hermenötik yöntem ile değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda İstanbul’da bulunan 19. yy. endüstri yapıları içinde 11 adet Avrupa yakasında, 4 adet Anadolu yakasında palimpsest olarak değerlendirilebilecek yapı tespit edilmiştir. Araştırma; İstanbul’da bulunan 19. yy. endüstri yapılarının 2024 yılındaki durumlarını listelemek açısından ve bu yapıları mekânın ontolojisi üzerinden değerlendirilerek palimpsest kavramı ile yorumlamak açısından gerekli görülmüştür.

Keywords

endüstri mirası , İstanbul , mimari ontoloji , palimpsest , yeniden işlevlendirme , 19. yüzyıl

Ethical Statement

Gerekmemektedir.

Supporting Institution

Yoktur.

References

• Alkan, A.S. (2006). Kentin hayaletleri: Hatırlamak, unutmak ya da “Kararsız (K)alanlar” Dosya-03 / Endüstri Mirası / 19. Yüzyıl Osmanlı Endüstri Yapıları. Bülten 45. 75-79.
• Bachelard, G. (2014). Mekânın poetikası. İthaki Yayınları.
• Bayır, S. (2014). Endüstriyel yapıların yeniden işlevlendirilmesi ve Rahmi Koç müzesi örneği (Tez No: 544719). [Yüksek Lisans Tezi, Haliç Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa.
• Bolak Hisarlıgil, B. (2008). Martin Heidegger’de “mekan” düşüncesi: hermeneutik-fenomenolojik bir yaklaşım. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(25), 1-13.
• Boyacıoğlu, D. (2019). Osmanlı fabrika yapılarının projelendirilmesi ve inşasında etkili olan özneler. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 6/14, 77-95. http://dx.doi.org/10.17822/omad.2019.112
• Büyükarslan, B. (2013). Endüstriyel yapıların yeniden işlevlendirilme tasarım kriterleri ve İstanbul örneği (Tez No: 335658). [Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa.
• Cengizkan, N. M. (2006). Endüstri yapılarında yeniden işlevlendirme: “iş”i biten endüstri yapıları ne “iş”e yarar? Dosya-03 / Endüstri Mirası / 19. Yüzyıl Osmanlı Endüstri Yapıları. Bülten 45. 9-13.
• Dillon, S. (2006), Reinscribing De Quincey’s Palimpsest: the significance of the palimpsest in contemporary literary and cultural studies. Textual
• Art and Interpretation l 2025 46: 83-93 l doi: 10.47571/sanatyorum.1615936
• Practice. 19(3). 243-263 https://doi.org/10.1080/09502360500196227
• Faiz Büyükçam, S. & Zorlu, T. (2020). Mimarlık ve metinlerarasılık: Kasımpaşa Tuz Ambarı’nda metinlerarası izler. Sanat ve Tasarım Dergisi, 10(1), 154-172. https://doi.org/10.20488/sanattasarim.830791
• Haberal, E. (2022). 19. Yüzyılda ‘eser-i İstanbul’ damgalı porselen üretimi. [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. 19. Yüzyılda ‘Eser-i İstanbul’ Damgalı Porselen Üretimi.
• Heidegger, M. (1996). Being and time. Suny Press.
• Köksal, G. (2005). İstanbul’daki endüstri mirası için koruma ve yeniden kullanım önerileri (Tez No: 223540). [Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa.
• Mazbaşı Berktay, H. (2012). Kadıköy Hasanpaşa bölgesinin tarihi çevre analizi ve sıhhleştirme önerileri (Tez No: 315329). [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. Ulusal Tez Merkezi | Anasayfa.
• Merleau-Ponty, M. (2005). Phenomenology of perception. Routledge.
• Özçakır, Ö. (2023). Tarihi yapıların yeniden işlevlendirme sürecini ulusal mimarlık ödüllü endüstri mirası üzerinden tartışmak. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi(28), 87-103. https://doi.org/10.22520/tubaked.1351030
• Seçer Kariptaş, F. & Kariptaş, F. (2020). Tarihi yapıların yeniden işlevlendirilmesinde çelik strüktürlerin kullanımı: Kasımpaşa Tuz Ambarı örneği. Haliç Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 3(1), 73-84. https://doi.org/10.46373/hafebid.680277
• Tanyeli, G. & İkiz, D. (2009). İstanbul’da bir endüstriyel miras örneği: Bomonti bira fabrikası. Tüba-Ked Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi(7), 109-121.
• Thomas De Quincey, ‘Palimpsest’, Thomas De Quincey: Bir İngiliz afyon yiyenin itirafları ve diğer yazılar, Ed. Grevel Lindop. Oxford University Press
• Ulubay, S. & Önal F. (2020). Mekân üzerine sorunsallar ve kavrayışlar: fenomenoloji kuramının yirminci yüzyılın mekân anlayışına etkileri. Megaron, 15(4). 606-613. doı: 10.14744/megaron.2020.28482
• Ural, A.G. (2024). Kadıköy’ün deneyim deposu yapıları. K-İletişim Yayınları
• Valeri M., İnce M.Ç. & Yurdaçalış N.E. (2013). Industrial buildings in Istanbul. [Report, Yeditepe University, Institute of Science and Engineering]. Research_database.pdf.
• Valeri M., Başyazıcı B., Eriş E., İnce M.Ç., İnce Ş.C., Salomoni F., Taşlıoğlu M. & Yurdaçalış N.E. (2016). Türkiye tasarım kronolojisi/sanayi yapıları. 3. İstanbul Tasarım Bienali. İksv
• Yılmaz, E. (2022). Osmanlı Topraklarında Uluslararası Bir Kuruluş: Orosdi - Back ve Adana Mağazası. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 28-44. https://doi.org/10.33537/sobild.2022.13.1.3
• Ayhan, C. (2011). Dolmabahçe Sarayında' Ki Hereke Dokumahanesi. https://camihalisii.blogspot.com/2011/09/dolmabahce-saraynda-ki-hereke.html. adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Cangül, C. (2025). Üsküdar Tebhirhanesi. Kültür Envanteri. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/uskudar- tebhirhanesi/#17.1/41.023701/29.011749 adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Cansız, A.U., (2024). Artistanbul Feshane. Arkitera. https://www.arkitera.com/proje/artistanbul-feshane/ adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Erginoglu&Calislar Architects. (2018). https://www.instagram.com/ecarchitects/ adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Icomos. (2023). Endüstri Mirası Sitleri, Yapıları, Alanları ve Peyzajlarının korunması için ICOMOS-TICCIH ortak ilkeleri 2017. ,http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0914779001536912340.pdf adresinden 05 haziran 2025 tarihinde alınmıştır.
• Olgar, K.İ. (2024). Beykoz Kundura Fabrikası. Kültür Envanteri. https://kulturenvanteri.com/tr/yer/beykoz- kundura-fabrikasi/#17.1/41.140713/29.078272 adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Rakipoğlu, Z. (2022). Beyoğlu’ndaki Bahriye Matbaası Kütüphane Ve Gençlik Merkezi Olacak. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/yasam/beyoglundaki-bahriye-matbaasi-kutuphane-ve-genclik-merkezi- olacak/2662974 adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Rezan Has Müzesi. (2024). https://www.rhm.org.tr/tarihce/ adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Sumahan On The Water. (2024). https://www.sumahan.com/story?lang=tr adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Türkiye’nin Tarihi Eserleri. (2024). Türkiye İş Bankası Müzesi / Postahane-İ Amire –Eminönü- Fatih-İstanbul. https://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=3137 adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Uğurluoğlu, Ö. (2016). Unutulmuş Firmalar Ve Jetonları – Iı: Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası). Sosyal Bilimler. https://www.sosyalbilimler.org/unutulmus-firmalar-ve-jetonlari-ii/ adresinden 01 aralık 2024 tarihinde alınmıştır.
• Görsel 1. İstanbul Terkos Su Medeniyetleri müzesi binası https://www.instagram.com/istanbulbuyuksehirbld/reel/CwN20sRNa04/
• Görsel 2. Yıldız porselen fabrikası ve müzesi https://www.millisaraylar.gov.tr/Lokasyon/18/Yildiz-Cini-ve-Porselen-Fabrikasi ve https://x.com/ibb_kultur/status/1609479717840687104
• Görsel 3. Dolmabahçe-Hereke Dokumhanesi https://camihalisii.blogspot.com/2011/09/dolmabahce-saraynda-ki-hereke.html
• Görsel 4. Hasköy Şirket-i Hayriye Tersanesi Bayır, S. (2014). Endüstriyel Yapıların Yeniden İşlevlendirilmesi Ve Rahmi Koç Müzesi Örneği . Haliç Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
• Görsel 5. Matbaa-i Bahriye Emekli evi - Google Haritalar
• Görsel 6. Kasımpaşa Tuz Ambarı Tuzambarı – Erginoğlu & Çalışlar (ecarch.com)
• Görsel 7. Feshane-i Amire Artİstanbul Feshane - Arkitera
• Görsel 8. Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası Rezan Has Müzesi | Rezan Has Müzesi, Cibali – İstanbul / Telefon: [phone] (rhm.org.tr)
• Görsel 9. Orosdi Back Mağaza ve İmalathanesi 48 Büyük Postane Cd. - Google Haritalar
• Görsel 10. Postane-i Amire yapısı Tarihi Mekanlar Kişisel Ansiklopedi Erol ŞAŞMAZ (turkiyenintarihieserleri.com)
• Görsel 11. Küçükçekmece Kibrit Fabrikası Kibrithane Düğün Fotoğrafçılık | Bahar kampanyalı paketlerimizi kaçırmayın.. Erken Rezervasyon: 0533 350 1885 Sevgili çiftlerimiz, 19. Yüzyıl’ın ikinci yarısında,... | Instagram
• Görsel 12. Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası Beykoz’un hafızasını Kundura emektarları anlatıyor - Beykoz Güncel Haber (beykozguncel.com)
• Görsel 13. Hasanpaşa Gazhanesi Ural, A.G. (2024). Kadıköy’ün Deneyim Deposu Yapıları. K-İletişim Yayınları
• Görsel 14. Üsküdar Suma Fabrikası Vakko Hotel Sumahan Bosphorus, İstanbul| Hotels.com
• Görsel 15. Üsküdar Tebhirhanesi İsmek Türk İslam Sanatları Merkezi Temel, eğitim merkezleri, Aziz Mahmut Hüdayi Mah., Doğancılar Cad., No:60, Üsküdar, İstanbul - Yandex Maps