The Representation of the Khidr Aleyhisselam Motif in Hamza-names in Folk Beliefs and Folk Literature Tradition

Year 2025, Volume: 3 Issue: 1, 21 - 41, 30.06.2025

Nazlı Hatun Batur

Abstract

In determining the cultural and civilizational history of nations, folk literature products are very important. Hamza-nâmes, which are one of the first prose examples of Old Anatolian Turkish and include Turkish folk literature motifs, contain very important information showing the historical development of the language, vocabulary and folk sayings in terms of the Turkish language. In addition, these works also address many subjects such as heroism and folk culture. Hamza-nâmes in Turkish literature are the general name of folk stories formed around the legendary life of Hz. Hamza. In this study, the Hızır (a.s.) motif, which has an important place in the wide character cast of Hamza-nâme, will be discussed. However, considering the 72-volume volume of the work, since examining all of them would exceed the scope of the study, the first ten volumes were preferred as a sample. Since the third and fourth volumes could not be reached, the analyses were conducted on the remaining eight volumes; evaluations were made by selecting highly representative examples from the legends in these volumes. The study aims to examine the position and functions of the figure of Khidr (a.s.) in the Hamza-nâmes within the narrative. As a result of the descriptive analyses conducted on eight volumes, it has been revealed that Hızır is not only an extraordinary helper, but also the bearer of religious, moral and cultural values. Hızır (a.s.) is evaluated both as a guide supporting the spiritual development of the hero and as a savior figure integrated with folk beliefs. In this context, the study makes an original contribution to the cultural and didactic dimensions of epic texts by making visible the multi-layered role of the Hızır motif in the Turkish-Islamic narrative tradition.

Keywords

Hamza-name , Hızır , Hamza , Folk Tales , Miracle

Hamza-nâmelerde Hızır Aleyhisselâm Motifinin Halk İnançları ve Halk Edebiyat Geleneğindeki Temsili

Abstract

Milletlerin kültür ve medeniyet tarihlerinin tespitinde, halk edebiyatı ürünleri çok önemlidir. Eski Anadolu Türkçesi'nin ilk nesir örneklerinden biri olan ve Türk halk edebiyatı motiflerini içeren Hamza-nâmeler, Türk dili açısından dilin tarihî gelişimini, söz varlığını ve halk deyişlerini gösteren çok önemli bilgiler barındırır. Ayrıca, bu eserler kahramanlık ve halk kültürü gibi birçok konuyu da ele almaktadır. Türk edebiyatındaki Hamza-nâmeler, Hz. Hamza’nın menkıbevî hayatı etrafında oluşan halk hikâyelerinin genel adıdır. Bu çalışmada, Hamza-nâme’nin geniş karakter kadrosu içinde önemli bir yere sahip olan Hızır (a.s.) motifi ele alınacaktır. Ancak eserin 72 ciltlik hacmi göz önünde bulundurulduğunda, tamamının incelenmesi çalışmanın kapsamını aşacağından, örneklem olarak ilk on cilt tercih edilmiştir. Üçüncü ve dördüncü ciltlere ulaşılamadığı için, analizler geriye kalan sekiz cilt üzerinden yürütülmüş; bu ciltlerde yer alan menkıbelerden temsil gücü yüksek örnekler seçilerek değerlendirme yapılmıştır. Çalışma, Hamza-nâmelerde yer alan Hızır (a.s.) figürünün anlatı içindeki konumunu ve işlevlerini incelemeyi amaçlamaktadır. Sekiz cilt üzerinden yapılan betimsel analizler sonucunda, Hızır’ın yalnızca olağanüstü bir yardımcı değil, aynı zamanda dini, ahlaki ve kültürel değerlerin taşıyıcısı olduğu ortaya konmuştur. Hızır (a.s.), hem kahramanın manevi gelişimini destekleyen bir rehber olarak hem de halk inançlarıyla bütünleşen bir kurtarıcı figür olarak değerlendirilmektedir. Bu bağlamda çalışma, Hızır motifinin Türk-İslam anlatı geleneği içerisindeki çok katmanlı rolünü görünür kılarak, epik metinlerin kültürel ve didaktik boyutlarına özgün bir katkı sunmaktadır.

Keywords

Hamza-name , Hızır , Hamza , Halk Hikâyeleri , Keramet

References

• Akay, H. A. (2019). Hamza-nȃme (10. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü]
• Aydın, D. D. M. (1986). Türklerde Hızır inancı. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2).
• Aydın, M. (1984, Ekim). Konya’daki manevi halk inançlarının dinler tarihi açısından tahlili. Uluslararası Türk Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri ( Konya Kültür ve Turizm Derneği, Konya.)
• Batur, N. H. (2022). Hamza-nȃme (54. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü]
• Batur, N. H. (2024). Hamzanâme elli dördüncü cildinin tanıtımı ve içerisindeki Arapça ve Farsça isimlerden türemiş birleşik fiillerin Kullanımı. Turkish Studies - Language and Literature 75-94
• Baysal, S. C. (2008). Hamza-nȃme (7. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, Fatih Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü]
• Boratav, P. N. (1984). Köroğlu destanı (1. baskı). Adam Yayıncılık.
• Boratav, P. N. (1994). 100 soruda Türk folkloru. Gerçek Yayınevi.
• Çorak, R., & Çakmak, S. (2018). Hamza-nâme: Hamzazâde Rüstem ile Said Nebîre’nin maceraları. Ketebe Yayınları.
• Datlı, D. (2009). Hamza-nȃme (2. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü]
• Döğüş, S. (2015). Anadolu’da Hızır-İlyas kültü ve Hıdrellez geleneği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (74), 77–100.
• Ertuğrul, M. (2021). Mûsâ Peygamber’in yol arkadaşı Hızır’ın kimliği. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(2), 293–332. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.2.02
• Esen, M. (2023). Türk İslâm edebiyatında Hızırnâmeler ve Hızırla kırk saat [Yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]
• Franke, P. (2000). Begegnung mit Khidr: Quellenstudien zum Imaginären im traditionellen Islam.
• Günay, U. (1999). Osmanlı İmparatorluğu ve Türk halk kültürü. In Osmanlı Ansiklopedisi (Cilt 9, ss. 23–50). Yeni Türkiye Yayınları.
• Kaya, A. (2018). Hamza-nȃme (5. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü].
• Kocatürk, V. M. (1943). Manzum dinî destanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kubbealtı Lugatı. (t.y.). Arama. http://lugatim.com/
• Küçükoğlu, M. (2004). Türk halk hikâyelerinde Ak Sakallı İhtiyar, Derviş ve Hızır tipi. Akçağ Yayınları.Leiden: E. J. B. 1986). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 5/5.
• Lugat. (t.y.). Ana sayfa. https://www.luggat.com/
• Ocak, A. Y. (1990). İslam-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Osmanlıca Türkçe Sözlük. (t.y.). Ana sayfa. http://www.osmanlicaturkce.com/
• Ögel, B. (1971). Türk mitolojisi (Cilt 1). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Pala, İ. (t.y.). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Sezen, L. (1991). Halk edebiyatında Hamzanâme Hamza-nȃmeler. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Soyal, T. (2018). Hamza-nȃme (1. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Şimşek, A. N. (2006). Hamza-nȃme (8. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Tatlı, Y. (2017). Hamza-nȃme (9. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi]. [İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü].
• Türk Dil Kurumu. (n.d.). Türk Dil Kurumu sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/
• Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. (t.y.). Ĥamza-nâme. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/Ĥamza-nâme
• Uludağ, S. (t.y.). “Hızır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, s. 410.
• Yelten, M. (2013a). Türk edebiyatında 15. yüzyıldan bir nesir kesiti olarak Hamzanâme Hamzanȃme’nin hitap ettiği zümreler. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(13), 179-247
• Yelten, M. (2013b). Hamza-nâme’nin yeni ciltleri ve okunma mekânları. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(9), 151–165.
• Yılmaz, Y. (2018). Hamza-nȃme (6. cilt) (İnceleme-metin-sözlük) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü].