KÜRT AŞİRETLERİNİN DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU’YA YAYILMASI

Year 2018, Issue: 3, 61 - 83, 19.12.2018

Salim Cöhce

Abstract

 

            İlk defa Türkistan’ın batı
kesimlerinde Atlı Göçebe Bozkır Kültürü dediğimiz bir kültürün temsilcisi
olarak milattan önce üçbininci yıllarda tarih sahnesinde görünen Türkler,
çeşitli kültür aşamalarından geçtikten soma bilhassa Asya kıtasının orta ve batı
kesimlerinde cihanşümul devletler kurmuş bir millettir. Bunun yanında Türk
nüfuzu; bugünkü Karadeniz’in kuzeyindeki ovalar, Macaristan, Balkanlar,
Anadolu, Azerbaycan, İran, Afganistan ve Çin Seddi önlerinde de tarihin en eski
zamanlarından günümüze kadar etkili olmuştur.

            Bazı ilim adamları çok eski
zamanlarda Türklerin İran yaylası üzerinden Mezopotamya'ya inmiş olmalarını
mümkün görmektedirler. Ancak, bu görüşe temel olan ve ilk medeni kavim sayılan
Sümerlerin menşei meselesi halen çözülebilmiş değildir. Bu hususta görüş ileri
süren ilim adamlarının düşünceleri de henüz yeterli derecede tarihi materyalin
desteğinden mahrum bulunmaktadır. Bunun yanında gerek Hakkâri Trişin
yaylalarında ele geçen ve tamamen zoomorfik üslupla meydana getirilmiş kaya resimleri,
gerekse Kağızman Yazılıkaya’da bulunan yine aynı formda stilize edilmiş
figürler ve nihayet Hınıs-Tekman güzergâhı üzerindeki Cundi Mağaralarında bu
güne kadar ulaşan verilerle son zamanlarda ülkemizin değişik yörelerinde,
bilhassa Ankara’nın bazı ilçelerinde tespit edilen kaya resimleri büyük oranda
Türklere mal edilebilirse de daha bu hususlarda pek çok çalışmanın yapılması
gerektiği de bir gerçektir.         O
sebeple, Anadolu'da Türk nüfuzunu, yani Türk varlığını, son araştırmaların
ortaya koyduğu şekilde M.Ö. I. binden itibaren, bir başka değişle gönümüzden
üçbin yıl önce başlatmak zorunda kalmaktayız.

            M.Ö. VII. yy.da Asur tabletlerinde
adı Gok veya Gogu (bugünkü Gök) şeklinde kaydedilen birisinin önderliğinde
Kimmerleri takiben Kafkasların güneyine inen Sakalar, bugünkü Azerbaycan'ın
kuzey bölgelerine, Gence civarına yerleşerek burayı anavatan haline getiren ve
Türk varlığını Anadolu'ya yayan ilk grup olarak görülmektedir. Bu gelişmeler
destani çağda Oğuz'un bölgeyi fethiyle de birebir örtüşmektedir. Nitekim görek
Goklar gerekse Oğuz Doğu Anadolu, Batı İran ve bugünkü Suriye ile Filistin’i
zapt eder ama bölgede uzun ömürlü bir siyasî teşekkül meydana getiremezler. Bu
olaydan yaklaşık bin yıl sonra, 359 yılında bir Akhun birliği II. Şapur’un
(309-379) Diyarbakır kuşatmasına iştirak eder. Bunların Soğdiana’ya, esas
yurtlarına geri döndüklerine dair herhangi bir kayıt bulunmazken yörede,
özellikle orta Fırat havzası boyunca iskan edilmiş olabilecekleri yönünde
bilgiler mevcuttur. Yine, 395 yılında Kafkaslar üzerinden güneye sarkan Batı
Hunlarından bir grup Karasu-Fırat vadisini takiben Malatya üzerinden Urfa ve
Antakya’yı vurup hızla Sur ve Kudüs önlerine ulaşarak bölgeyi yağmaladıktan
sonra Azerbaycan yoluyla Karadeniz’in kuzeyindeki yurduna dönerken, daha
sonraki yıllarda Hazarlara bağlı Bulgarlardan bir kesimi oluşturan Borçalıların
Diyarbakır yöresini yurt tuttukları görülmektedir.

            Daha
M.Ö.III. yüzyılın ikinci yarısında Kafkasların güneyine geçerek Kür-Aras
boylarına yayılan bu grupların Doğu Anadolu bölgesinde etkili olmaya başlaması
herhalde Sasanî-Bizans mücadelesinin iyice şiddetlendiği bir dönemde,
Herakleios (610-641) zamanında, yani VII. yüzyılın ilk yarısında mümkün
olmuştur. Nitekim, Fırat boyunca ilerleyen bir Arap ordusu 651’de, Erzincan’da Hazarlar
tarafından durdurulacaktır. Bütün bunlara rağmen Türklerin Doğu Anadolu’da
etkili bir şekilde yerleşmesi bölgede önce İslâm-Arap, sonra da Selçuklu
hakimiyetinin tesisinden sonra gerçekleşmiştir.

            Türkler tarafından fethedilip bir
Türk yurdu, yani Türkiye haline getirilinceye kadar Anadolu muhtelif kavimlerce
iskân edilmiş ancak bunlardan hiçbirisi özgün kimliğini koruyup geliştirerek bu
coğrafyada devamlı bir hâkimiyet tesis edememiştir. Ona rağmen günümüzde bazı
zümreler bin yıldır Türklere yurt olmuş Anadolu’yu ve üzerinde yaşayanları
kendi tabirleriyle “bir mozaik” olarak nitelemeye cüret etmektedir.
Hâlihazırda, eldeki kaynaklar dikkate alınmadan ileri sürülen bu görüşlerin
hiçbir ilmi esasa dayanmadığı, daha doğrusu dayandırılamadığı da bir gerçektir.
O sebeple son zamanlarda giderek artan bir ısrarla sürekli vurgulansa da bu
türden yorumlara itibar etmek mümkün değildir. Hal böyle iken halen Türkler
Anadolu kapılarına dayandığında bu ülkede, özellikle bu günkü Doğu ve Güneydoğu
Anadolu bölgesinde yoğun bir Kürt varlığının bulunduğu, dolayısıyla Türklerin
bu bölgelere “gasıp” olarak girdiği yönünde görüşler ileri sürülmektedir. Dolayısıyla
bu iddianın ilmi bir çalışma çerçevesinde ele alınıp incelenmesi ve gerçek ne
ise onun ortaya konulması zarureti ortaya çıkmıştır. Hali hazırda sunulan  bu birinci kısımla bazı gerçeklerin ortaya
konulduğu düşünülmektedir ki, makalenin tamamı bitirildiğinde her şeyin gün
yüzüne çıkacağı düşünülmektedir. 

Keywords

Türk, Anadolu, Kürt, Fırat

References

• BİBLİYOĞRAFYA Adnan Çevik, XI-XIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, İstanbul 2002Ahmet Çetintaş, Aşiretlerin Sosyal Yapısı Üzerine Sosyal Bir İnceleme, Isparta 2002,(Basılmamış Yüksek Lisans tezi] B. İplikçioğlu, Eskiçağ Târihinin Ana Hatları, İstanbul 1994BazilNikitin, Kürtler; Sosyolojik ve Tarihi İnceleme I-II, (nşr., H. Demirhan vd.), İstanbul 1991Belâzurî, Fütûhü’l-Büldân, (nşr. M. Fayda), Ankara 1987BernardLewis, Târihte Araplar, (nşr., H.D.Yıldız), İstanbul 1979Casim Avcı, İslam Bizans İlişkileri, İstanbul 2003Cemşid Bender, Kürt Tarihi ve Uygarlığı, İstanbul 1991Cevdet Türkay, Oymak, Aşiret ve Cemaatlar, İstanbul 1979 E. Duhousset, Etudes surlesPopulatıons de la Perse, Paris 1863E. Honıgmann, s.145vd.;GeorgOstrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (nşr.,F. Işıltan), Ankara 1981E. Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (nşr., F. Işıltan), İstanbul 1970E. Xemgin, Aleviliğin Kökenindeki Mazda İnancı ve Zardüşt Öğretisi, İstanbul 1995Ebu İshak el-Farisi el Istakhri, KitâbuMesalikve’l-Memalik, (nşr., M. J. D. Goeje), Leiden 1927.Egon VonEickstedt, İlk Çağlardan Günümüze Türkler, Kürtler, İranlılar, İstanbul 1993el-Makrizî, Kitabü’l-Mevâizve’l-İtibar biZikri’lHıtatve’l-Âsâr II, Kahire 1853El-Mes’udi, Mürûcü’z-Zeheb ve Meadinü’l-Cevâhir III, (nşr., S. M.Elhhâm), Beyrut 1997el-Ömeri, Mesalikü’l-Ebsar fi Memalikü’l-EmsarXXIII, Beyrut 1971er-Ravendî, Râhat-üs-Sudur ve Ayet-üs-Sürûr I, (nşr., A. Ateş), Ankara 1999ez-Zübeydi [Zebidî], Tacü’l-‘ArusminCevâhirü’l-Kamus II, Kahire 1890F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I, (nşr., M.A. Kılıçbay), İstanbul 1989F. K. Hitti, History of Syria, London 1957FelixvonLuschan, TheEarlyInhabitianths of Western Asia, London 1911 FrederickMillingen, Wıld Life AmongtheKoords, London 1870G. Pisson, “RacesdeshautesvalléesduTigre et de L’Euphrate”,La RevueScientifique XLIX, (29 Avril-4 May 1892), s.547-560Georg Ostrogorky, Bizans Devleti Tarihi, (nşr., F. Işıltan), Ankara 1981GeorgııAcropolitae Opera I; ContinensHistoriam, BreviariumHistoriae,TheodoriScutariotaeAdditamenta,(nşr., Agustus Heisenberg),Leibzig 1903GeorgııAcropolitae, Annales, (nşr., İ.Bekkerus), Bonn 1836GeorgiosAkropolites, Vekayinâme, (nşr.,B. Umar), İstanbul 2008GregoryAbu’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi I, (nşr., Ö.R.Doğrul), Ankara 1987 GregoryAbu’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi I, (nşr., Ö.R.Doğrul), Ankara 1987Guy Le Strange, The Lands of theEastemCaliphate. Mesopotamia, Persiaand Central AsiafromtheMoslem Conquest tothe Time Timur, Cambridge 1905H. F. Amedroz, “TheMerwanidDynasty at Mayyafariqin in theTenthandEleventCenturies A.D,”Journal oftheRoyalAsiaticSociety of Great Britain andIreland, (January 1903), s.123-154H. F. B. Lynch, ArmeniaTravelsandStudies II, London 1901H. Lammens, “Suriye”, İ.A.XI, s.51-52Halil Berktay, “Vizörden Bizans; Haritalarla Düşünmek”,Cogito S.17 (Kış 1999), s.68-110.I. Lissner, Uygarlık Târihi,(nşr.,A. Moran), İstanbul 1973İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye; Büyük İslam Tarihi VII, [nşr., M. Keskin], İstanbul 1994İbnHavkal,Kitab ı Mesalikve’l-Memalik, (nşr., M. J. de Goeje), Leiden 1873.İbnü’l-Belhî, Fârsnâme,(nşr., G. L. Strange-R. A. Nicholson), London 1921İbnü’l-Esir, el Kamil fi’t-Tarih Tercümesi; İslam Tarihi II, [nşr.,M.Tulum], İstanbul 1985İbnü’l-Esir, el Kamil fi’t-Tarih Tercümesi; İslam Tarihi II, [nşr.,M.Tulum], İstanbul 1985İbnü’l-Esir, el Kamil fi’t-Tarih Tercümesi; İslam Tarihi VII, [nşr.,M.Tulum], İstanbul 1986İbnü’l-Esir, el Kamil fi’t-Tarih Tercümesi; İslam Tarihi VIII, [nşr.,M.Tulum], İstanbul 1987İhsan Çölemerikli, Mezopotamya Uygarlığında Hakkari, İstanbul 2006J. Gelb, HurriansandSubarians, Chicago 1944J. Wellhausen, İslâm’ın En Eski Târihine Giriş, (nşr. F.Işıltan), İstanbul 1960M. Canard, Histoire de la DynastıedesHamdanides de Jazire et de Syrıe I, Paris 1954M. S. Lazarev vd., Kürdistan Tarihi, (nşr., İ. Kale), İstanbul 200M. S. Lazarev vd., s.14vd.; ArşakPoladyan, VII-X. Yüzyıllarda Kürtler, [nşr., M. Demir], Ankara M. Ş. Günaltay, Yakınşark III: Suriye ve Filistin, Ankara 1987M. V. Levtchenko, Bizans, (nşr., E. Berktay), İstanbul 1979Maçoudi, [al-Masudi], Le Livre de L'Avertissement de la Revision, (Kitab at-Tanbihva'l-Ischraf) [nşr., B. Carra da Vaux], Paris 1897Mahmut Rişvanoğlu, Doğu Aşiretleri ve Emperyalizm, İstanbul 1978Mark Sykes, TheCaliphs' LastHeritage: A ShortHistory of theTurkishEmpire, London 1915Martin VonBruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet; Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi,(nşr., R. Arslan),Ankara.Mehmet Eröz, Doğu Anadolu’nun Türklüğü, İstanbul 1975Mehrdad R. İzady, Kürtler ; Bir El Kitabı, [nşr.,Cemal Atila], İstanbul 2010MikhaelAttaliates, Tarih,(nşr., B.Umar), İstanbul 2008Muhammed Emin Zeki Beg,Kürtler ve Kürdistan Tarihi, (nşr., Süleyman Çevik), İstanbul 2013 N. Çağatay, İslâm Târihi, Ankara 1993NikephorosBryennıos, Tarihin Özü; Anadolu’da ve Rumeli’de 1070-79 Döneminin Tarihi, (nşr., Bilge Umar), İstanbul 2008; IonnasZonaras, Tarihlerin Özeti, (nşr., B. Umar), İstanbul 2008Oktay Akşit, Roma İmparatorluk Târihi (M.Ö.27- M.S.395), İstanbul 1985Osman Karatay, “Kürtler”, Tarih ve Düşünce, S.65 (Nisan 2006)Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1980, s.231vd.Ömer Özüyılmaz, Gurmanç ve Kürtlerin Kökeni, İstanbul 2008 P. Charanis,“TheSlavic Element in ByzantineAsiaMinorintheThirteenth Century”, Byzantion XVIII, (1946-1948), s.77vd; R. F. Jardine, BahdinanKurmanji, Bağdat 1922.R. Sadık Tevfik, KurdıshTribes in theMiddle Age, Hewler/Erbil 2010Reşîdü’d-DînFazlullah, Cami’ü’t-Tevarih; Selçuklu Devleti (nşr., E. Göksu vd.), İstanbul 2010S. Nassı, Historie de Syrie; DepuislesTempsAnciensJusqu’anosyours, 1924S. Samur, Suriye Vilâyetinin İdarî ve Sosyal Yapısı (1840-1908), Ankara 1989, (Basılmamış Doktora Tezi) Salim Cöhce, “İslam Hakimiyeti Dönemine Kadar Anahatlarıyla Nusaybin ve Çevresi”, Makalelerle Mardin I; Tarih-Coğrafya, (nşr., İ. Özcoşar),İstanbul 2007Şeref Han, Şerefname, [nşr., M. E. Bozarslan), İstanbul 1975T. W. Arnold, İntişâr-ı İslâm Târihi, (nşr., H. Gündüzler), İstanbul 1971T. W. Arnold, İntişar-ı İslâm Tarihi, Ankara 1982Th. Nöldeke, “KarduundKurden”, BeitragezurAltenGeschichteundGeographie: Festschriftfür F. H. Kiepert, Berlin 1898Th.Bois vd., Kürtler ve Kürdistan, (nşr., K. Fıratlı),İstanbul 2004Thomas Bois, “Kürtler ve Yurtları: Kürdistan”,Kürtler ve Kürdistan,(nşr., V.Minorsky-Th. Bois-D. N.Mac Kenzie), İstanbul 2004Thomas Bois, ConnaissancedesKurdes, Beyrut 1965, s.5vd.Torî, Kürtlerin Din Kültürü Tarihi, İstanbul 1998Ubeydullâh el-Bekrî, Kitâbü’l-Mesâlikve’l-Memâlik I, (nşr., A.P.V. Leeuwen-A. Ferre), Tunus 1992Ubeydullâh el-Bekrî, s.460vd;R.Şeşen, “Haçlı Seferleri Sırasında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Siyasi ve Sosyal Durumu, Haçlılarla Yapılan Mücadeleye Katkısı”, Uluslararası Haçlı Seferleri Sempozyumu, (İstanbul, 23-25 Haziran 1997), Ankara 1999Urfalı Mateos, Vekâyinâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (nşr., H.D. Andreasyan), Ankara 1987Vladimir Minorsky, “LesOriginesdesKurdes”,ActesduXXeCongrès International desOrientalistes,Louvain, 1940, s.143-152.; M. Hartmann, “Bohtan”, FırstEncylopaedia of Islam (1913-1936) II, (nşr., E. J. Brill), Leiden 1987Vladimir Minorsky, Kürtler, (nşr., Koral Yayınevi), İstanbul 1992W. Heyd, Yakındoğu Ticaret Târihi, (nşr., E.Z. Karal), Ankara 1975W.Aegleton,Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946, (nşr., M. E.Bozarslan),İstanbul 1976W.E. Kaegi, Bizans ve İlk İslâm Fetihleri, (nşr. M. Özay), İstanbul 2000Y. Kazım Kopraman, “Abbasıler Döneminde Bizans Suğuru’nda Türklük Faaliyetleri”,Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları V. İlmi Kongresi;Tarih Boyunca Anadolu’da Türk Nüfus ve Kültür Yapısı (Tebliğler), (Ankara 26-27 Mayıs 1995), Ankara 1995Yakut el-Hamevî, Mucemü’l-Büldân III,(nşr., F.A. Cundî), Beyrut 1990Ziya Gökalp, Kürt Aşireti Hakkında Sosyolojik Tetkikler, (nşr., Ş. Beysanoğlu), İstanbul 1992