İslam Coğrafyacılarına Göre Türkistan

Year 2025, Issue: Özel Sayı, 173 - 186, 31.10.2025

Güngör Aksu

https://doi.org/10.47702/sema.2025.54

Abstract

Siyasi, askeri ve ekonomik açılardan Asya kıtasının önemli bir noktası olan Türkistan, tarih boyunca Türk topluluklarına ve devletlerine ev sahipliği yapmıştır. Bölgedeki Türk toplulukları başta Hun imparatorluğu olmak üzere Göktürk, Uygur, Türgiş, gibi büyük devletler kurmuşlar ve konumları gereği İran, Çin ve Araplar ile ilişki içinde olmuşlardır. İslam’ın bu topraklarda yayılması ile bölgede güçlü Türk Hakanlığı kurulmuştur. Türkistan, siyasî ve askerî açıdan önemli olmakla birlikte birçok Müslüman Türk aliminde yetiştiği bir coğrafya olmuştur. İslam coğrafyacıları oldukça önemli bir bölge olan Türkistan’ın sınırlarını tam olarak belirlemek adına gayret göstermiş ve çalışmalarında bu coğrafyayı ve içinde yaşayan topluklara önem göstermişlerdir. Dokuz oğuz, Oğuz, Karluk, Kırgız, Peçenek, Kimak, Türgiş başta olmak üzere Türk topluluklarının da Türkistan’ı ortaya koymak açısından yurtlarını ortaya koymuşlardır. Türk toplulukları ve yurtları üzerinden Türkistan şehirlerinin de zikredilmesi, birçok Türk şehrinin Türkistan içerisindeki konumunu verilmesi ile de Türkistan coğrafyasının sınırlarının belirlenmesini kolaylaştırmışlardır. Zira şehirlerin belirtilmesi kuzeyden güneye, güneyden doğuya ve merkezi sınırları ortaya çıkarmıştır. Ayrıca Seyhun nehri başta olma üzere nehirlerinde güzergâhlarını Türkistan coğrafyasının sınırlarını belirlemek üzere kullanmışlardır.

Keywords

Türkistân , İslam , coğrafya , Tûran , Mâverâünnehir

Turkestan According to Islamic Geographers

Abstract

Turkestan, one of the strategically significant regions of the Asian continent in political, military, and economic terms, has historically hosted numerous Turkic communities and states. Prominent Turkic groups in the region, notably the Hun Empire, as well as the Göktürks, Uighurs, and Türgiş, established major states and, due to their geographical positions, maintained relations with Iran, China, and the Arabs. Following the spread of Islam in these lands, a powerful Turkic Khaganate emerged in the region. Besides its political and military importance, Turkestan has also been a geography where many notable Muslim Turkic scholars were raised. Islamic geographers, recognizing Turkestan as a region of great importance, made significant efforts to define its borders precisely and paid special attention to its geography and the communities inhabiting it in their works. The Turkish communities, primarily the Nine Oghuz, Oghuz, Karluk, Kirghiz, Pecheneg, Kimak, Turgish, have also presented their homelands in order to reveal Turkestan. Mentioning the cities of Turkestan through the Turkish communities and their homelands, and giving the location of many Turkish cities within Turkestan have facilitated the determination of the borders of the geography of Turkestan. Because the specification of the cities has revealed the borders from north to south, from south to east and the center. In addition, they have used the routes of rivers, primarily the Seyhun River, to determine the borders of the geography of Turkestan.

Keywords

ISLAMIC , TURKESTAN , Turan , Transoxiana , geographers

References

• Abdulhalik Bakır ve Ahmet Altıngök, “Klasik ve Çağdaş Kaynaklar Işığında Turan-İran Kavramı ve Tarihsel Coğrafyası”, Tarih İncelemeleri Dergisi, İzmir 2011, XXVI/II, 361-422.
• Ağarı, Murat, “İslam Coğrafyacılarına Göre Ye’cûc Me’cûc Bahsi”, Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E- Dergisi, Bartın 2020, VII/II, 2-32.
• Ahmetbeyoğlu, Ali, “Türkistan Hakkında Coğrafi, Siyasi, Tarihî, İstatistiki Malumat”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, İstanbul (2009), 11/22, 1-2.
• Alptegin, İsa Yusuf, Doğu Türkistan Davası, Otağ Yayınları, Ankara 1975.
• Aydınlı, Osman, “Özkent Şehri, Türkler’in İslâmlaşması ve İslâm Kültür ve Medeniyetinin Gelişmesinde Rolü”, İSTEM, sy. 25, Konya (2013) s. 125-149.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç, “Türkistan”, MEB İslam Ansiklopedisi, XII/II, İstanbul (1988), Mili Eğitim Basımevi, 141-142.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç, “Kulca”, MEB İslam Ansiklopedisi, VI, İstanbul (1977), Milli Eğitim Basımevi, 976-977.
• Belhî, Ebû Zeyd Ahmed, Kitabü’l-Bed ve’t-Târîh, nşr. M. CL. HUART, Paris 1907.
• Bîrûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed, el-Kânûnü’l-Mes’ûdî, nşr. Abdülkerim el-Cündî, Beyrut 2002. Bregel, Yurı, An Hıstorıcal Atlas Of Central Asıa, Leıden 2003.
• Denıs Sınor, “İç Asya Kavramı”, çev. Ruşen Sezer, Erken İç Asya Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2003.
• Dımaşkî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn, Nuhbetü’d-Dehr ve Acâibi’l-Ber ve’l-Bahr, nşr: August Ferdinand Mehren, St. Petersburg 1866.
• Ebü’l-Fida, el-Melikü’l- Müeyyed İmâdüddîn İsmail, Takvîmü’l-Büldân, nşr: Joseph,Toussaint Reinaud -William Mac Guckin de Slane, Paris 1840.
• Ebülgâzi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türklerin Soy Kütüğü), haz. Necati Demir, Ötüken Yayınları, İstanbul 2020.
• Esîn, Emel, “Almalığ”, DİA, İstanbul (1989), II, 506.
• Faruk Sümer, Oğuzlar, Tarihleri-Boy Teşkilatı- Destanları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1972.
• Frye N. Richard-SAYILI, Aydın, “Selçuklulardan Evvel Orta Şark’ta Türkler”, Ankara, (1946), Türk Tarih Kurumu, Belleten, 10/37, 97-132.
• Golden, Peter, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Ötüken Yayınları, İstanbul 2018.
• Hârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed, Mefâtihu’l-Ulûm, nşr: İbrahim Ebyârî, Beyrut 1989.
• Hayit, Baymirza, “Türkistan Terimi Üzerine” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 53, s. 23-24, İstanbul 1988.
• Hayton, Korykoslu, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, çev. Altay Tayfun Özcan Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Huart, M. CL, “Belhî”, MEB İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul, Mili Eğitim Basımevi, İstanbul (1979), 487.
• Hudûdü’l-Âlem, nşr: Menûçehri Sütûde, Tahran 1983.
• Hunkan, Ömer Soner, İpek Yolunun Muhafızları (Bozkırlardan Kentlere Türk Hakanlığı Ordusu), Bilge-Kültür-Sanat, İstanbul 2019.
• Istahrî, Ebû İshak İbrahim, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l Memâlik, edt. M. J. De Goeje, Leiden 1927.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Muhammed, Kitâbü’l- Büldân, edt. M. J. De Goeje, Leiden 1885.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed, Sûretü’l-Arz, Dâru’l Mektebetü’l-Hayât, Beyrut 1996.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, edt. M. J. De Goeje, Leiden 1889.
• İbn Rüste, Ebû Ali Ahmed, el-Aʿlâḳu’n-Nefîse edt. M. J. De Goeje, Brill 1892.
• İdrisî eş-Şerif, Ebû Abdillâh Muhammed, Nüzhetü’l-Müştâk fî’htirâkı’l-Âfâk, Mektebetü’s-sikâfetü’d-diniyye, Kahire 2002.
• J.H. Kramers, “Merzübân” Meb İslam Ansiklopedisi, VII, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988), 787.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul 1997.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin, Kitabü Subhu’l-Aşâ, Daru’l-Kütübü’l- Mısriyye, Kahire 1922.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut 1960.
• Ligeti, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1998.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn, Muhammed, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifetü Ekâlîm edt. M. J. De Goeje, Leiden 1906.
• Me’sûdî, Ebü’l-Hasen Ali, Mürûcü’ẕ-Zeheb ve Meʿâdinü’l-Cevher, nşr. Barbier de Meyrand, Paris 1874. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2011.
• Nölle, Wılfrıed, “Türkistan Tarihinin Yazımında Karşılaşılan Sorunlar”, çev. Gültekin Oransay, Belleten, Ankara (1980), 44/174, 347-370.
• Ömerî, İbn Fazlullâh Şihâbüddîn, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, thk. Kâmil Süleyman, Beyrut 1971.
• Özaydın, Abdülkerim, “Cend”, DİA, VII, İstanbul (1993), 359-360.
• Skrine, F. H. -Ross, E. Denison, The Heart of Asia (A History of Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliest Times), London 1899.
• Şengül Fatih, (2024), “Göktürklerin ve Sakaların Başkenti: Altın Dağ”, Avrasya Uluslararası Araştırmaları Dergisi, 12/40, 280-296.
• Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2020.
• Taşağıl, Ahmet, “Türkistan”, DİA, XLI, İstanbul (2012), 556- 560.
• Togan, Zeki Velidî, Türk Türkistan, Toprak Yayınları, İstanbul 1960.
• Togan, Zeki Velidî, Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları İstanbul.
• Williams, Nicholas Sims, “Sogdian Documents from Khotan”, Journal of the American Oriental Society, 2015, 135/2, 261-282.
• Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed, Kitâbü’l-Büldân, nşr: Muhammed Emin Zannâvî, Beyrut 2022.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut 1977.
• Yalçınkaya, Alaeddin, Sömürgecilik ve Pan-İslamizm Işığında Türkistan (1856’dan Günümüze), Timaş Yayınları, İstanbul 1997.