In the Footsteps of the Great Seljuk Empire: Tolerance and Property: The Nonmuslim Policies of the Seljuks of Turkey

Year 2025, Issue: Özel Sayı, 46 - 64, 31.10.2025

Muammer Ulutürk

https://doi.org/10.47702/sema.2025.47

Abstract

This study comprehensively examines the relations established by the Seljuk State of Turkey with non-Muslim communities living in Anatolia from the late 11th century to the early 14th century, focusing primarily on religious aspects as well as legal, socio-cultural, and economic dimensions. The article scrutinizes the Seljuk policies toward non-Muslims based on the dhimmi status in Islamic law, within the framework of historical practices and administrative pragmatism. The concept of “Seljuk tolerance” is critically analyzed, revealing that this approach was, in fact, a flexible and pragmatic form of governance shaped by the needs of the era. The study meticulously explores the religious and worship freedoms, societal roles, economic activities, and legal autonomy of non-Muslims, with a particular focus on Jewish, Syriac, Armenian, and Greek communities. Moreover, the article highlights the humanistic and intellectual relations between Rumi and his circle with non-Muslims, shedding light on the individual-level reflections of the multi-religious and multicultural structure of Anatolia. In addition, topics such as the post-Byzantine transformation of Anatolia, migration, settlement policies, and the positioning of pre-Islamic communities under the new administration are analyzed within their historical context. This research demonstrates that the relations with non-Muslims during the Seljuk period of Turkey were too multi-layered and dynamic to be reduced merely to a discourse of tolerance or an understanding of oppressive domination. In this respect, the study aims to offer a new contribution both to the historiography of the Seljuk State of Turkey and to the discussions on multicultural governance models within the framework of Islamic political thought.

Keywords

Seljuks of Rum , Non-Muslims , Dhimmi , Tolerance , Pragmatism

Büyük Selçuklu Devleti’nin İzinde Müsamaha ve Mülk: Türkiye Selçuklularının Gayrimüslim Politikaları

Abstract

Bu çalışma, Türkiye Selçuklu Devleti’nin XI. yüzyıl sonlarından XIV. yüzyıl başlarına kadar Anadolu’da yaşayan gayrimüslim topluluklarla kurduğu ilişkileri başta dinî olmak üzere hukukî, sosyo-kültürel ve ekonomik boyutlarıyla bütüncül bir şekilde ele almaktadır. Makale, İslâm hukukunun zımmî statüsüne dayanan gayrimüslim politikalarını, tarihsel pratikler ve idari pragmatizm çerçevesinde sorgulamaktadır. Selçuklu hoşgörüsü kavramı eleştirel bir süzgeçten geçirilerek, bu anlayışın dönemin ihtiyaçlarına göre şekillenen esnek ve faydacı bir yönetim biçimi olduğu ortaya konmaktadır. Gayrimüslimlerin inanç ve ibadet özgürlükleri, toplumsal hayattaki rolleri, ekonomik faaliyetleri ve hukuki özerklikleri, Yahudi, Süryanî, Ermeni ve Rum toplulukları özelinde ayrıntılı biçimde incelenmektedir. Makale, Mevlânâ ve çevresinin gayrimüslimlerle kurduğu insani ve entelektüel ilişkileri de vurgulayarak, Anadolu’daki çokdinli ve çokkültürlü yapının bireysel düzlemdeki yansımalarına ışık tutmaktadır. Ayrıca Bizans sonrası Anadolu’daki dönüşüm, göç, yerleşim politikaları ve İslâm-öncesi cemaatlerin yeni yönetim altında nasıl konumlandıkları gibi konular da tarihsel bağlam içinde analiz edilmektedir. Bu araştırma, Türkiye Selçukluları döneminde gayrimüslimlerle kurulan ilişkilerin ne salt bir hoşgörü söylemine ne de baskıcı bir tahakküm anlayışına indirgenemeyecek derecede çok katmanlı ve dinamik olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yönüyle çalışma, hem Türkiye Selçuklu tarih yazımına hem de İslâm siyaset düşüncesi çerçevesinde çokkültürlü yönetim modellerine dair yeni bir katkı sunma çabasındadır.

Keywords

Türkiye Selçukluları , Gayrimüslimler , Zımmî , Müsamaha , Pragmatizm

Ethical Statement

Bu çalışma etik kurul onayı gerektirmemektedir.

Supporting Institution

Yok

References

• Abu'l-Farac, Gregory. Abu'l-Farac Tarihi I. çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1945.
• Abu'l-Farac, Gregory. Abu'l-Farac Tarihi II. Çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1950.
• Akkuş, Mustafa - Çelik, Burak. “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beylikleri Dönemi Konya Vakıfları”. Konya Kitabı XVIII-Konya Vakıfları. Konya: Konya Ticaret Odası, 2021.
• Aktaş, Yasemin. “Kilikya Ermenilerinin Çukurova’daki İktisadî Faaliyetleri”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 11/36 (20 Eylül 2023), 416-439. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1317447
• Alçın, Faik Serdar. “Şemseddin Altun-Aba ve Vakıf Eserleri”. Konya Kitabı XVIII-Konya Vakıfları. Konya: Konya Ticaret Odası, 2021.
• Altunsoy, Nazlı. Türkiye Selçukluları Döneminde Gayrimüslimler. Kırklareli Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Altunsoy, Nazlı. “Türkiye Selçukluları Gayrimüslim Politikalarını Dönemin Kiliseleri Üzerinden Okuma ve Kırkdamaltı (Saint George) Kilisesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 7 (31 Aralık 2022), 49-65. https://doi.org/10.47702/sema.2022.23
• Ayan, Ergin. “Türkiye Selçukluları’nda Köle Emirler (I) ‘Mübârîzeddîn Çavlı’”. Karadeniz (Black Sea-Çernoye More) Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2010).
• Bayram, Mikail. “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Farklı Kültürel Yapılanma ve Siyasî Boyutları”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1 (1994), 79-92.
• Bedirhan, Yaşar - Atçeken, Zeki. Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi. Konya: Eğitim Yayınevi, 2. Basım, 2012.
• Cahen, Claude. Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: e Yayınları, 1979.
• Çelik, Mehmet. “Süryanîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/175. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2010.
• Çi̇ftci̇oğlu, İsmai̇l. “Anadolu Selçuklu Sultanlarının Gayrimüslim Kadınlarla Evlilikleri”. Journal of World of Turks 5/1 (2013).
• Duman, Kübra - Kapanşahi̇n, Muhittin. “Anadolu Selçuklu Devleti’nde Rum Kökenli Melikeler”. Türk Dünyası Kadın Araştırmaları dergisi 2/1 (24 Mart 2023), 1-19. https://doi.org/10.5281/zenodo.7764630
• Eflakî, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri I. çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Eflâki, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri II. çev. Tahsin Yazıcı. 2 Cilt. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Ersan, Mehmet. Türkiye Selçukluları Zamanında Ermeniler. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Gordlevski, V. Anadolu Selçuklu Devleti. çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yayınları, 1988.
• Gökhan, İlyas. “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 1/2 (21 Kasım 2012), 70-108.
• Güneş, İbrahim. “Türkiye Selçukluları’nın Malî Düzeni Hakkında Bir Değerlendirme”. Mukaddime 15/2 (27 Kasım 2024), 310-329. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1497074
• İbn Battuta. İbn Battuta Seyahatnamesi I. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınlan, 1. Basım, 1972.
• Karakaş, Selim. Türk Tarihinde Maniheizm (VIII.-XIII. Yüzyıllar). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Kaya, Remzi. “Ehl-i Kitap”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/516. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Kayhan, Hüseyin. “Selçuklular Devrinde Yahudiler”. Selçuklular Devrinde Yahudiler. ed. Mustafa Kulu, 2018.
• Kemaloğlu, Muhammet. “Türkiye Selçuklularında Gayr-ı Müslim Tebaa ile Kurulan Sosyal İlişkiler”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/7 (2012).
• Koca, Salim. Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri. Ankara: Berikan Yayınevi, 2011.
• Kommena, Anna. Alexiad – Malazgirt’in Sonrası: Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Döneminin Tarihi. çev. Bilge Umar. İstanbul, İnkılap Kitabevi., 1996.
• Köprülü, Fuat. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 4. Basım, 1991.
• Merçil, Erdoğan. Müslüman Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 8. Basım, 2013.
• Ocak, Ahmet. Selçukluların Dini Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bazı Menakıbnamelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidalarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”. Osmanlı Araştırmaları 02/02 (1981).
• Ocak, Ahmet Yaşar. Orta Çağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Odabaşı, Zehra. “Emir Celaleddin Karatay ve Karatay Medresesi”. Konya Kitabı XVIII-Konya Vakıfları. Konya: Konya Ticaret Odası, 2021.
• Ögel, Semra. Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. İstanbul: Akbank Yayınları, 1994.
• Peacock, A.S.C. Selçuklu Devletinin Kuruluşu (Yeni Bir Yorum). çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Polo, Marko. Marko Polo Seyahatnamesi I. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, ts.
• Sağlık, Muzaffer. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluşuna Dair Meseleler. Ankara: Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Süryanî Mihail. Süryanî Patrik Mihail’in Vekayinâmesi II (1042–1195). Çev. Hrant D. Andreasyan. Basılmamış çeviri, Türk Tarih Kurumu Arşivi, 1944.
• Turan, Osman. Selçuklu Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken, 19. Basım, 2008.
• Turan, Refik. “XIII. Yüzyıl Anadolu Buhranı ve Ayakta Kalan Güçler”. Erdem 8/23 (04 Ocak 1996), 529-540.
• Türkmen, İlhan. “Selçukluların Gayr-i Türk Unsurlara Uyguladığı Hoşgörü ve Adalet Politikası”. Tarihte Türkler ve Ermeniler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Urfalı, Mateos. Vekâyinâme. çev. Hrant D. Andreasyan. Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 1987.
• Vryonis, Speros. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. London: University of California Press, 1971.
• Yasa, Azize Aktaş. “Anadolu Selçukluları Döneminde Hoşgörü Ortamında Müslim-Gayr-i Müslim İlişkileri”. Erdem 8/23 (1996).
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklu Devri I Anadolu’nun Fethi. İstanbul: Akşam Matbaası, 1934.