Kıraat, Hadis ve Sanatın Buluştuğu Zemin: 11-13.Yüzyıllarda Anadolu’da Kur’ân Kültürü ve Türk-İslam Medeniyetinin Kurumsallaşması

Year 2025, Issue: Özel Sayı, 213 - 226, 31.10.2025

Abdullah Cengiz

https://doi.org/10.47702/sema.2025.57

Abstract

Öz
Bu çalışma, 11–13. yüzyıllarda Anadolu’da Kur’ân kıraati ve hadis öğretiminin kurumsal yapılanmasını incelemekte, bu yapıların İslamî ilimlerin kurumsallaşması ve Türk-İslam medeniyetinin teşekkülü üzerindeki etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Makalede, Selçuklu döneminde kurulan dârülkurra ve dârülhadîs gibi kurumlar üzerinden kıraat ve hadis eğitiminin nasıl sistematik bir yapıya kavuştuğu, bu yapıların sadece ilmî değil, aynı zamanda kültürel ve estetik değerler taşıdığı vurgulanmaktadır. Araştırmada tarihsel-analitik yöntem kullanılmış; döneme ait vakfiye belgeleri, mimari yapılar ve eğitim politikaları üzerinden içerik analizi gerçekleştirilmiştir. Literatür taramasında başta TDV İslâm Ansiklopedisi olmak üzere, dönemin eğitim yapıları ve hat sanatı üzerine yazılmış akademik kaynaklardan faydalanılmıştır. Elde edilen bulgular, bu kurumların yalnızca dinî eğitimin verildiği merkezler değil; aynı zamanda sanat, mimari ve toplumsal organizasyonun şekillendiği çok yönlü yapılar olduğunu göstermektedir. Eğitim-öğretim süreçlerinde kıraat ve hadis ilmî; müfredat, müderris nitelikleri ve öğrenci burs sistemleri gibi yönleriyle kurumsal bir planlamaya tâbi tutulmuştur. Ayrıca bu yapıların taş kitabelerinde kullanılan hat sanatı, Kur’ân kültürünün estetikle buluştuğu özel bir alanı temsil etmektedir. Sonuç olarak bu makale, Selçuklu döneminde Anadolu’da İslâmî ilimlerin kurumsal boyutunu, eğitim-sanat ilişkisi çerçevesinde ele alarak dinî eğitimin tarihsel temellerini ortaya koymaktadır.

Keywords

Kıraat , Kur’ân , Hadis , Anadolu , Türk

The Ground Where Recitation, Hadith, and Art Meet: Quranic Culture and the Institutionalization of Turkish-Islamic Civilization in Anatolia in the 11th-13th Centuries

Abstract

Abstract
This study examines the institutional structure of Quranic recitation and hadith instruction in Anatolia between the 11th and 13th centuries, aiming to reveal the impact of these institutions on the institutionalization of Islamic sciences and the formation of Turkish-Islamic civilization. The article emphasizes how recitation and hadith instruction gained a systematic structure through institutions such as the dârülkurra and dar al-hadith established during the Seljuk period, emphasizing that these structures carried not only scientific but also cultural and aesthetic value. The research employed a historical-analytical method, conducting content analysis based on endowment documents, architectural structures, and educational policies from the period. The literature review utilized academic sources on educational structures and calligraphy from the period, particularly the TDV Islamic Encyclopedia. The findings demonstrate that these institutions were not only centers for religious education but also multifaceted structures shaping artistic, architectural, and social organization. Throughout the educational process, the sciences of recitation and hadith were subject to institutional planning, encompassing aspects such as curriculum, teacher qualifications, and student scholarship systems. Furthermore, the calligraphy used in the stone inscriptions of these structures represents a special area where Quranic culture meets aesthetics. Consequently, this article examines the institutional dimension of Islamic sciences in Anatolia during the Seljuk period within the framework of the education-art relationship, revealing the historical foundations of religious education.
Keywords: Recitation, Quran, Hadith, Anatolia, Turk

Keywords

Recitation , Quran , Hadith , Anatolia , Turk

References

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire, 1950. Basım, ts.
• Ağırbaş, Abdülhekim. “Hz. Peygamber Döneminde Kur’ân/Kıraat Eğitim-Öğretimi”. Darülhadis Islami Araştirmalar Dergisi 1 (Aralık 2021), 83-117.
• Baltacı, Cahit. XV-XVII. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilatı, Tarihi. İstanbul, 1970.
• Bayram, Sâdi - Karabacak, Ahmet Hamdi. “Sahib Ata Fahrü’d-din Ali’nin Konya, İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, VD, 13 (1981).
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kur’an Kursu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Derman, M. Uğur. “Hat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Dinçdir, İsmail. Türkiye Selçuklu Devletinde Eğitim Sistemi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe. Târîḫu’l-Medîneti’l-münevvere: Aḫbârü’l-Medîneti’n-nebeviyye (nşr. Fehîm M.Şeltût). 4 Cilt, 1399.
• Ertuğrul, Özkan. “Çifte Minareli Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Eyice, Semavi. “Barthold, Vasilij Viladimiroviç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/85-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Eyice, Semavi. “Cami (Mimari Tarihi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Halaçoğlu, Yusuf. “Anadolu (Anadolu’nun Osmanlı Hâkimiyetine Geçişi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınları, 5. Basım, 1991.
• Hayit, Baymirza. Türkistan’daki Medreselerin İslâm-Türk Kültüründeki Rolü (Türk Cumhuriyetlerindeki Kültür Varlıkları). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1993.
• el-Huzâî, Ali b. Muhammed, Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye (nşr. Ahmed M. Ebû Selâme), Kahire 1401/1980, s. 80. İbn Baṭûṭa, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Muḥammed b. İbrahîm el-Livâtî et-Ṭancî, Rıḥletu İbn Baṭûṭa. 2 Cilt. Ribat: ʾAkademiyyetu’l-Memleketu’l-Mağribiyye, ts.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtu’l-Kubrâ. thk. İḥsân ʿAbbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîḫ. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnu’l-Ḳalânsî, Ḥamza b. Esed b. ʿAlî et-Temîmî. Târîḫ Dimeşḳ. thk. Suheyl Zekkâr. Dımaşk: y.y., 1403/1983.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Ḫayr Şemsüddîn b. el-Cezerî Muḥammed. Ğâyetu’n-Nihâye fî Ṭabaḳâti’l-Ḳurrâʾ. 3 Cilt. Bergstraesser: Mektebetu İbn Teymiyye, 1351/1932.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Ḫayr Şemsüddîn b. el-Cezerî Muḥammed. Muncidu’l-Muḳriʾîn ve Murşidu’ṭ-Ṭâlibîn. b.y.: y.y., 1420/1999.
• İpşirli, Mehmet. “Anadolu (Eğitim ve Öğretim)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri ile Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1. Baskı., 1964.
• Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri. Ankara, 1969.
• Küçükdağ, Yusuf. Konya Darülkurraları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2014.
• Maḳrîzî, Ebu’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAlî el-Ḥuseynî el-. el-Mevâʿiẓ ve’l-İʿtibâr bi Ẕikri’l-Ḫıṭaṭ ve’l-ʾÂs̱âr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Anadolu (Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami (Dinî ve Sosyokültürel Tarihi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özgür Çetintaş N. Rengin Oyman. “Hat Sanatında Bir Yazı Türü Olarak Selçuklu Sülüsü (Dini Mimari Eserler Örnekleminde Bir Değerlendirme)”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (Aralık 2017), 444-476.
• Sevim, Ali. “Süleyman Şah I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Muzaffer Şahin - Halil Altuntaş. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Şahinoğlu, Metin. Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazının Dekoratif Eleman Olarak Kullanılışı. İstanbul: Türk Eğitim Vakfı Yayınları, 1977.
• et-Tebrîzî, Hatîb. Mişkâtü’l-Meṣâbîḥ (nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî), Dımaşk 1380/1961, I, 71 (nr. 71).
• Topal, Nevzat. Anadolu Selçukluları Devrinde Aksaray Şehri. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Tuncel, Metin. “Anadolu (Coğrafya)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı- Edgüer Nâfiz Edgüer, Anadolu Türk Tarihi Tedkikatından Sivas Şehri, İstanbul 1346/1928
• Yardım, Ali. “Dârülhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da Dârülhadis)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavaş, Doğan - Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “İnce Minareli Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.