Anadolu’nun Palimpsest Hafızası: Türkistan Anlatı ve Hagiografik Repertuvarının Kültürel Dönüşümü

Year 2025, Issue: Özel Sayı, 155 - 172, 31.10.2025

Serap Sarıbaş

https://doi.org/10.47702/sema.2025.53

Abstract

Bu makale, 11–13. yüzyıllar arasında Türkistan’dan Anadolu’ya taşınan kültürel bellek katmanlarını sözlü gelenek bağlamında ele almaktadır. Araştırma, epik anlatılar, tasavvufî şiirler, didaktik söylemler ve hagiografik repertuvar üzerinden kimliğin oluşumunu ve toplumsal hafızanın biçimlenişini incelemektedir. Oğuz Kağan Destanı ile Dede Korkut Kitabı arasındaki yapısal süreklilik, Vladimir Propp’un morfolojik modeli ve Karl Reichl’in performans araştırmaları aracılığıyla değerlendirilmiş; epik formların göç ve siyasî kırılmalar karşısında işlevsel konumunu koruduğu gösterilmiştir. Ahmed Yesevî’nin hikmetleri ile Yunus Emre’nin şiirleri arasındaki aktarım ilişkisi, Fuad Köprülü ve Cemal Kurnaz’ın çalışmalarıyla birlikte ele alınarak, tasavvufî şiirin pedagojik yönünün yanı sıra kriz dönemlerinde toplumsal teselli üreten bir söylem yarattığı anlaşılmıştır. Velâyetnâme-i Hacı Bektaş Veli, Saltuknâme ve Menâkıbu’l-Ârifîn Irene Melikoff, Ahmet Yaşar Ocak ve Nathalie Clayer’in yaklaşımları ışığında incelenmiş; hagiografik repertuvarın dini otoriteyi toplumsal meşruiyet alanına taşıyan bir anlatı dağarcığı işlevi üstlendiği ortaya çıkmıştır. Kaşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hacib ve Âşık Paşa’nın eserleri ise, Türkçe’nin kültürel çeviri ve kimlik üretiminde belirleyici bir eksen olarak işlediğini göstermektedir. Jan Assmann, Walter Ong, John Foley, Homi Bhabha ve Richard Schechner’in kuramsal perspektifleriyle desteklenen bu çözümleme, Anadolu’yu bir “palimpsest” olarak yorumlamakta; Türkistan’ın epik, tasavvufî ve hagiografik mirasının burada yeni bağlamlara uyarlanarak çok katmanlı bir kültürel mekâna dönüştüğünü ifade etmektedir.

Keywords

Kültürel Bellek , Sözlü Gelenek , Hagiografik Repertuvar , Palimpsest Hafıza , Anadolu'nun Kültürel Sentezi

The Palimpsest Memory of Anatolia: The Cultural Transformation of Turkistan’s Narrative and Hagiographic Traditions

Abstract

This article examines the layers of cultural memory transmitted from Turkistan to Anatolia in the eleventh to thirteenth centuries within the framework of oral tradition. The structural continuity between the Oğuz Kağan Epic and the Book of Dede Korkut, explored through Vladimir Propp’s morphological model and Karl Reichl’s research on performance, indicates that epic forms maintained their function despite migration and political disruption. The transmission from Ahmad Yesevī’s hikmets to Yunus Emre’s poetry, discussed alongside the findings of Fuad Köprülü and Cemal Kurnaz, highlights the role of mystical verse as pedagogy and as a discourse of consolation during periods of crisis. The Velâyetnâme of Hacı Bektaş Veli, the Saltuknâme, and the Menâkıbu’l-Ârifīn, interpreted through Irene Melikoff, Ahmet Yaşar Ocak, and Nathalie Clayer, show that the hagiographic repertoire functioned as a narrative archive of sanctity and legitimacy. The writings of Kaşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hacib, and Âşık Paşa underscore Turkish as a decisive axis of cultural translation and identity-making. Framed by the perspectives of Jan Assmann, Walter Ong, John Foley, Homi Bhabha, and Richard Schechner, this study interprets Anatolia as a palimpsest where the epic, Sufi, and hagiographic inheritances of Turkistan were adapted to new contexts and transformed into a multilayered cultural space.

Keywords

Cultural Memory , Oral Tradition , Hagiographic Repertoire , Palimsest Memory , Anatolia's Cultural Synthesis

References

• Abu-Lughod, Janet. Before European Hegemony: The World System A.D. 1250–1350. Oxford: Oxford University Press, 1989.
• Aflākī. Menâkıbu’l-Ârifîn. trans. Tahsin Yazıcı. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Ahmed Yesevî. Divân-ı Hikmet. ed. Kemal Eraslan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Ahmed, Shahab. What Is Islam? The Importance of Being Islamic. Princeton: Princeton University Press, 2016.
• Âşık Paşa. Garibnâme. ed. Kemal Yavuz. İstanbul: TDK Yayınları, 2000.
• Assmann, Jan. Cultural Memory and Early Civilization: Writing, Remembrance, and Political Imagination. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Barthold, Vasilii V. Turkestan Down to the Mongol Invasion. trans. H. A. R. Gibb. London: Luzac, 1968.
• Benjamin, Walter. Illuminations. trans. Harry Zohn. New York: Schocken Books, 1968.
• Bhabha, Homi K. The Location of Culture. London: Routledge, 1994.
• Cahen, Claude. İslamiyet ve Türkler. trans. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1984.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. trans. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1994.
• Campbell, Joseph. The Hero with a Thousand Faces. Princeton: Princeton University Press, 1949.
• Clayer, Nathalie. Mystiques, état et société: Les Halvetis dans l’aire balkanique (XVe–XXe siècles). Leiden: Brill, 1994.
• DeWeese, Devin. Islamization and Native Religion in the Golden Horde. University Park: Pennsylvania State University Press, 1994.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Foley, John Miles. The Theory of Oral Composition: History and Methodology. Bloomington: Indiana University Press, 1988.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkut’un Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2000.
• Golden, Peter B. Central Asia in World History. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Gürer, Betül. “Türkistan’da Kâdiriyye İzleri: Muhammed Sıddık Rüşdî’nin Menâkıb-ı Hazret-i Gavsü’l-A’zam Risâlesi”. Edeb Erkan 6 (2024). https://doi.org/10.59402/EE006202401
• Hakim Ata, Süleyman. Bakırgan Kitabı. ed. Osman F. Sertkaya. Ankara: TDK Yayınları, 1995.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ankara: Ötüken Yayınları, 1996.
• Karamustafa, Ahmet. God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period. Salt Lake City: University of Utah Press, 1994.
• Karaoğlan, Hamza. “Anadolu Alevilerinin Dini Ritüel ve Rükünlerinde Geleneksel Türk Dininin İzleri”. JOSHAS Journal 8/56 (2022): 1210–1224. https://doi.org/10.29228/JOSHAS.64552.
• Kaşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. ed. Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. 3 Volumes. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Kurnaz, Cemal. “Battalnâme’de İslamî Kahramanlık Anlatısı”. Milli Folklor 21/82 (2009): 87-99.
• Kurnaz, Cemal. Yesevî’den Yunus’a. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Lewis, Franklin D. Rumi: Past and Present, East and West. Oxford: Oneworld, 2000.
• Lindner, Rudi Paul. Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia. Bloomington: Indiana University Press, 1983.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar: Alevî-Bektaşî Anlatı Geleneği. trans. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları, 1993.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. Mesnevî. trans. Reynold Nicholson. London: Luzac, 1926.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. Ankara: Dergâh Yayınları, 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Dânişmendnâme: Anadoluda İslam’ın Yayılışı ve Türk Halk İnançları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliği: Tarihî ve Kültürel Bir Bakış. Ankara: İmge Kitabevi, 1996.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. 2 Volumes. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Ong, Walter J. Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. London: Routledge, 2002.
• Peacock, A. C. S. “The Emergence of Literary Turkish”. Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia. Cambridge: Cambridge University Press, 2019. https://doi.org/10.1017/9781108582124.005
• Peacock, A. C. S. “Urban Agency and the City Notables of Medieval Anatolia”. Medieval Worlds 14 (2021): 59–82. https://doi.org/10.1553/medievalworlds_no14_2021s59
• Propp, Vladimir. Morphology of the Folktale. trans. Laurence Scott. Austin: University of Texas Press, 1968.
• Reichl, Karl. “Oral Epics Along the Silk Road: The Turkic Traditions of Xinjiang”. CHINOPERL 38/1 (2019): 45–63. https://doi.org/10.1080/01937774.2019.1633161
• Saltuknâme. ed. Şükrü Halûk Akalın. Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• Schechner, Richard. Performance Studies: An Introduction. London: Routledge, 2006.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler): Tarihleri–Boy Teşkilatı–Destanları. Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1999.
• Velâyetnâme-i Hacı Bektaş Veli. ed. Esad Coşan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Yunus Emre. Divan. ed. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1991.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. trans. Reşit Rahmeti Arat. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985.
• Zumthor, Paul. Oral Poetry: An Introduction. trans. Kathryn Murphy-Judy. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1990.