Çarkıfelek İkonografisinde Yılan Motifinin İhtiva Ettiği Doğum ve Ölüm Döngüsünün Dişiliği Üstüne

Year 2025, Issue: 9, 28 - 34, 29.09.2025

Gülten Gültepe , Uygar Özdemir

https://doi.org/10.62425/sidd.1684174

Abstract

Türk Sanatında sıklıkla başvurulan önemli süslemelerden biri olan Çarkıfelek motifi, Orta Asya mezar buluntularından Anadolu coğrafyasına kadar her yere yayılmış ve kendine pek çok kullanım alanı bulmuştur. Cami kubbelerinden, dış cephe süslemelerine, mezar taşlarından minyatürlere ve hatta şaman davullarına kadar kendini gösteren bu sembol farklı araştırmacılar tarafından çok çeşitli yorumlara tabii tutulmuştur. Bizse bu çalışmamızda Çarkıfelek simgesini kendisini çevreleyen yılan/ejder-evren motifi ile beraber ele alacağız. Kolektif bilinçte yer alan yılan simgesinin içerdiği dönüşüm, yenilenme başlıklarının anaerkil dönemle paralelliğini gerek Türk gerek dünya mitlerinden alıntılarla destekleyeceğiz. Tasvirlerde evrenin dişiliğini arayarak, bilhassa doğum/ölüm, mevsim, menstruasyon gibi döngülere odaklanarak toprak ana kültü ile kozmolojik manada su ikonografisini ve bütün bu inançların çarkıfelekle bağlantısını keşfetmeye çalışacağız. İnsanoğlunun savaştığı en büyük canavar olan ölümü sonsuzluk masallarıyla nasıl alt ettiklerini ve bu sonsuzluğu da doğada ve doğumda bulduklarını göreceğiz. Bu bağlamda Çarkıfelek simgesinin su ve yılanla ilişkili olduğunu ve bu ilişkinin de dişiliği sembolize ettiği sonucuna varmayı hedefliyoruz.
Çalışmada ele aldığımız Çarkıfelek ikonunu mitlerden yola çıkarak tanımlamaya çalışırken aslında asıl hedefimiz bilincimizde nasıl bir doğa tahayyül ediyoruz ya da dünyaya ne şekillerde, hangi şemalarla bakıyoruz sorusuna cevap aramak olacak. Bilişsel devrimden bu yana insanlar topluluk halinde yaşamanın yolunu, inanabilecekleri ortak bir hikâye oluşturarak bulmuşlardır ve araştırmamızın amacı bu hikâyeyi Çarkıfelek simgesi temelinde yeniden yorumlamaktır.

Keywords

Çarkıfelek , İkonografi , Yılan Motifi , Anne Arketipi

On the Feminine Nature of the Cycle of Birth and Death in the Serpent Motif in the Iconography of the Wheel of Fortune

Abstract

The Wheel of Fortune pattern, which is one of the important and frequently used ornaments in the Turkish Art, has been spread from Middle Asia’s tomb residuals to Anatolian geography and has found many areas of utilization for itself. This symbol, which manifests itself from mosque domes to exterior decorations, from tombstones to miniatures and even Shamans’ drums, has been subjected to various interpretations from different researchers. However in this study, we are going to discuss the symbol of the Wheel of Fortune with the snake/dragon universe pattern that surrounds itself. We are going to support the parallelism of the transformation and renewal titles contained in the snake symbol that takes place in the collective consciousness with the matriarchal period with quotations from both Turkish and world’s

myths. Looking for the femininity of the universe in the depictions, focusing especially on cycles such as birth/death, seasons and menstruation, we are going to try to discover the culture of mother earth with the cosmological water iconography and the connection of Wheel of Fortune with all these beliefs. We are going to see how they overcame death, the greatest monster mankind has ever fought with tales of eternity, and how they found this eternity in nature and birth. In this context, we aim to conclude that the Wheel of Fortune symbol is in fact related to water and snakes and that this relationship also symbolizes femininity. While trying to apprehend the Wheel of Fortune icon that we discussed in the study based on myths, our main goal will be to seek an answer to the question of what kind of nature do we imagine in our consciousness, or in what ways and in which schemes we look at the world. Ever since the cognitive revolution, people have found the way to live as a community by creating a common story that they can believe in and the purpose of our research is to reinterpret this story on the basis of the Wheel of Fortune symbol.

Keywords

The Wheel of Fortune , Iconography , Snake Pattern , The Archetype of Mother

References

• And, M. (2020). Minyatürlerle Osmanlı-İslam mitologyası (7. Baskı). Yapı Kredi.
• Aydın, Ö. (2013). Çin ve Türk işlemelerindeki ejderha motifi. Akdeniz Sanat, 6(12), 0-0.
• Bachelard, G. (2006), Su ve düşler, Yapı Kredi.
• Bayat, F. (2018). Türk mitolojik sistemi (4. baskı, Cilt 2). Ötüken.
• Bayat, F. (2020a). Türk mitolojik sistemi (5. basım) (Cilt 1). Ötüken.
• Bayat, F. (2020b). Türk kültüründe kadın şaman (7. basım). Ötüken.
• Baysal, N. (2020). İnanç sistemi merkezli bir bakış ile Türk doğum geleneğindeki su. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 9(3), 1106-1124.
• Berkli, Y. (2014). Kosova Halveti Osman Baba Tekkesinde bulunan figür ve sembollerin Türk sanatı ve kültürü içerisindeki anlam ve önemi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(1), 61-88.
• Beydili, C. (2015). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. Yurt Kitap.
• Campbell, J. (2020). Tanrıçalar ve Tanrıça’nın dönüşümleri (3. baskı). (N. Küçük, Çev.) İthaki.
• Çakmakoğlu Kuru, A. (2020). Türk mimarisinde çapraz “x” motif ve ikonografisi. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(4), 2263-2285.
• Çatak, A. (2015). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevi adlı eserinde su metaforu. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(7), 35-65.
• Çaycı, A. (2017). İslam mimarisinde anlam ve sembol. Palet.
• Çığ, M. İ. (2021). Kur’an İncil ve Tevrat’ın Sümer’deki kökeni (53. baskı). Kaynak.
• Çoruhlu, Y. (2020). Türk mitolojisinin ana hatları. Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2019). Eski Türklerin kutsal mezarları kurganlar (2. Baskı). Ötüken Neşriyat.
• Demir, H. (2019). Eski Türklerde su kültü ve Anadolu Selçuklu mimarisi üzerindeki etkileri. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 23-46.
• Duman, H. (2019). Türk mitolojisinde ejderha. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5(11), 482-493.
• Eberhard, W. (1996). Çin’in şimal komşuları (2. basım). (N. Uluğtuğ, Çev.) Türk Tarih Kurumu.
• Eliade, M. (2020) Ebedi dönüş miti (3. Baskı) (A. Meral, Çev.) Dergâh.
• Esin, E. (1969). “Evren” (Selçuklu sanatı evren tasvirinin Türk ikonografisinde menşeleri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (1), 161-182.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. Kabalcı Yayınevi.
• Gılgamış Destanı. (2021). (S. Maden, Çev.) (14. baskı). İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gökalp, Z. (2019). Türkçülüğün esasları (8. Basım). Ötüken.
• Gökalp, Z. (2020). Türk töresi (7. Basım). Ötüken.
• Gökyay, O. Ş. (1971). Dede Korkut Destanlarında İslâmî Unsurlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 19, 61-82..
• Gültepe, G. (2019). Türk kültür ve medeniyetinde metaforik bağlamında oyun-inanç ve maske. Turkish Studies, 14(7), 3733-3747
• Harari, Y. (2020). Hayvanlardan tanrılara: sapiens (56. baskı). (E. Genç, Çev.) Kolektif Kitap.
• Hoppal, M. (2021). Şamanlar ve semboller (6. baskı). (Fatih Sel Çev.) Yapı Kredi.
• İnan, A. (2020). Tarihte ve bugün şamanizm materyaller ve araştırmalar (10. baskı). Altınordu.
• Johnson, R. A. (2022). Erkek psikolojisini anlamak (K. Atakay, Çev.). Okuyan Us.
• Jung, C. G. (2015). Feminen (4. baskı). (T. V. Soylu, Çev.) Pinhan.
• Jung, C. G. (2020). 4 arketip (G. Y. Demir, Çev.) (5. baskı). Metis.
• Kafesoğlu, İ. (2020). Türk milli kültürü (45. baskı). Ötüken.
• Kalafat, Y. (2006). Doğu Anadolu’da eski Türk inançları (5. baskı). Babil Yayıncılık.
• Kayabaşı, O. A. (2013). Taşeli Yöresi Geçiş Dönemleri (Tez No: 348171). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Keser, N. (2009). Sanat sözlüğü (2. baskı). Ütopya.
• Koçak, A., & Gürçay, S. (2017). Alevî–Bektaşî Velâyetnâmelerinde “Ejderha” Motifi. Journal of Analytic Divinity, 1(1), 34-64.
• Levi-Strauss, C. (2020). Mit ve anlam (5. baskı). (G. Y. Demir, Çev.) İthaki.
• Mahmud, K. (2005). Dîvânu Lügati’t-Türk. Kabalcı Yayınevi.
• Mülayim, S. (2018). İslam sanatı (3. basım). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ocak, Y. (2018). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri (13. Baskı). İletişim.
• Oktay Çerezci, J. Ö. (2020). Türk sanatında ejder ve su birlikteliği. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(2), 207-227.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi (Cilt 1). Türk Tarih Kurumu.
• Panofsky, E. (2012). İkonoloji araştırmaları (O. Düz, Çev.). Pinhan.
• Sagalaev, A. M. (2020). Ural-Altay mitolojisinde arketipler ve semboller (2. baskı). (A. Toraman, Çev.) Bilge Kültür Sanat.
• Saltaş, E. (2016). Ardahan’ın merkez köylerinde geçiş dönemleri (Tez No: 447860). [Yüksek Lisans Tezi, Ardahan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı]. YÖK Tez Merkezi.
• Saydam, B. M. (2019). Deli Dumrul’un bilinci (5. baskı). Metis.
• Sivri, M. & Akbaba, C. (2018). Dünya mitlerinde yılan. Folklor/Edebiyat, 24(96), 53-64.
• Su-TDV İslâm Ansiklopedisi. (n.d.). TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi, Nisan 23, 2022, https://islamansiklopedisi.org.tr/su
• Şaman Doğan, N., & Yazar, T. (2013). Anadolu Selçuklu ve beylı̇kler dönemı̇ mı̇marı̇ süslemesı̇nde küre, küre ve konı̇ kesı̇tı̇/kabara, rozet. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi.
• Şayhan, F. (2018). Altay Türklerinin inanmalarındaki su kültünün mitsel okuması. Bilig, (87), 83-100.
• Tryjarski, E. (2012). Türkler ve ölüm (H. Er, Çev.). Pinhan.
• Yazar, T. (2004, 8-10 Mayıs). Türk mimarisinde ‘kozmik eksen’ tasarımları. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, 348-358.
• Yeşil, Y. (2015). Türk Dünyası’nda geçiş dönemi ritüelleri üzerine tespitler. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(9), 117-136.
• Görsel Kaynakça
• Görsel 1. Şırnak Cizre mezarlığında bulunan çarkıfelek detaylı şahide (Uygar Özdemir, 2021)
• Görsel 2. Ankara Etnografya Müzesinde yer alan çift ejder başlı alem (Uygar Özdemir, 2023)
• Görsel 3. Bordeaux müzesinde sergilenen Laussel Venüsü https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Venus-de-Laussel-vue-generale-noir.jpg (Erişim Tarihi: 02.05.2025)
• Görsel 4. Midyatta Ezidi köyündeki mezar anıtının önünde yer alan siyah yılan bezemesi (Uygar Özdemir, 2023)
• Görsel 5. Hilye-i Şerif Hattat Fehmi Efendi, Celi-Sülüs-Nesih H. 1315 70x98 cm (Yunus Berkli Arşivi)
• Görsel 6. Hz. Ali’nin Ejderha ile mücadelesi Arbaş, Hamit. “Hâverânnâme’ye Ait Bilinmeyen Bir Minyatür: Hz. Ali’nin Ejderha Ile Mücadelesi”. Dini Araştırmalar 25/62, 197-220.
• Görsel 7. Mevlana Müzesi Mescidinde yer alan çarkıfelek biçiminde kubbe bezemesi detayı (Uygar Özdemir, 2023)
• Görsel 8. Kubad Abad Sarayı duvar çinilerinden ejder detayı (Uygar Özdemir, 2023)
• Görsel 9. Şırnak Cizrede bulunan gülbezek ve yılan bezemeli taş kapı detayı (Recep Arviş, 2024)