Malatya'da Çeşme Mimarisi

Yıl 2021, Sayı: 54, 270 - 298, 30.12.2021

Doğan Demirci

Öz

Su, canlı yaşamın varlığı açısından vazgeçilmez bir unsurdur. Dolayısıyla insanlık için suyun tedariki, temini ve depolanması elzem konulardandır. Bu anlamda insanlığın mimarlık tarihi serüveninde su mimarisi önem arz eden alanlardan olmuştur. Su ile ilişkili yapılar tarih öncesi çağlardan bu yana toplumlar için önemli olmuş, toplumların; sosyal, kültürel ve ekonomik gelişimleri açısından ön planda yer almıştır. Tarihte medeniyetler suyun taşınması amacıyla su kemerleri, su yolları, suyun biriktirilmesi için havuzlar ve sarnıçlar, suyun dağıtılması için maksemler, içmek amacıyla çeşmeler, sebiller, selsebiller, gibi su yapıları inşa etmişlerdir. Çeşmeler, suyun; kaynağından bir hazneye toplanarak veya borularla getirilerek lüleli veya musluklu, mermerden, taştan veya buna benzer malzemelerden yapılmış, umuma mahsus su alma yerleridir. Çeşmeler; ortada kitabesi olan nişi çevreleyen bir kemer, tas nişi, ayna taşında bir musluk, musluktan akan suyun biriktirdiği bir yalak, yalağın iki yanında dinlenme taşı formunda cephe düzenine sahiptir.
Türk-İslam dönemi su mimarinsin en sanatsal yapıları olan çeşmeler mükemmel mimari düzenlemeleri, şebekeleri, taş süslemeleri, bezemeleri ile dönemlerinin anıtsal özelliklerini yansıtmaktadır. Malatya çeşmelerinde su haznesi sadece 4 çeşmede görülür. Cephe gerisinde yer alan su haznesi ve düz dam şeklinde ve yığma taşla örülmüş duvar örgüsüne sahiptir. Çeşmelerin cephelerinde yoğun bir bezeme görülmez. Birkaç örnekte devşirme malzeme kullanılarak süsleme yapılsa da, Klasik Dönem Osmanlı süsleme unsurları kullanılmamıştır. Küçük ölçekli çeşmelerin yanı sıra heybetli ebatlarıyla dikkat çeken çeşme örnekleri de bulunur. Bu bağlamda, burada tanıtılacak ve mimari yönden tartışılacak olan bu yapıların, akademik literatüre mütevazı da olsa bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Su Yapıları, Malatya Çeşmeleri, Çeşme Tipolojisi

Kaynakça

• Acun, H. (1999). Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aktaş, A. F. (2009). Elazığ İli Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Aktuna, B. (1997). Ankara Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Altun, A. (1981-1982). Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan, İstanbul.
• Anonim, (2006). Bilecik Kültür Envanteri, Bilecik Valiliği, Bilecik.
• Anonim, (1988). İlimiz Malatya, İstanbul: Özgül Yayınları.
• Anonim, (1993-1994). Tematik Ansiklopedi, Sanat ve Kültür: Türk-İslam, C. VI, İstanbul, 278-279.
• Arseven, C., E. (1983). “Çeşme” Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul.
• Arseven, C., E. (1954). Türk Sanatı Tarihi, İstanbul: Maarif Basımevi.
• Aytöre, M. (1962). Türklerde Su Mimarisi, I. Uluslararası Türk Sanatı Kongresi, Bildiriler, Ankara, 45-69.
• Barışta, Ö., H. (1991). İstanbul Çeşmeleri Beyoğlu Cihetindeki Meyve Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler, Ankara.
• Barışta, Ö., H. (1993). İstanbul Çeşmeleri-Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi, Ankara.
• Barışta, Ö., H. (1995). İstanbul Çeşmeleri, Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi, Ankara.
• Boran, A., Tüfekçioğlu, A. ve Erdal, Z. (2002). Siirt İli ve İlçelerindeki 2000 Yılı Yüzey Araştırması, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.I., Ankara, 17-32.
• Bölükbaşı, E. (2004). Safranbolu Su Mimarisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Ankara.
• Cerasi M. (1999). Osmanlı Kenti (1. Baskı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çerkez, M. (2005). İnebolu Çeşmeleri, Erdem Dergisi, C. 15, Ankara,145-184.
• Çetin, Y. (2006). Sakarya ve İlçelerinde Sivil Mimari Eserler, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Erzurum.
• Demiralp, Y. (1996). Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara.
• Demirci, D. (2020). Isparta-Eğirdir-Atabey Kervanyolu Üzerindeki Menzil Çeşmesi Üzerine Bir İnceleme”, Journal of History Studies, 148-167.
• Denktaş, M. (1998). Kayseri-Büyük Bürüngüz Köyü’ndeki Türk Anıtları, Vakıflar Dergisi, Sayı 27, Kayseri, 161-190.
• Denktaş, M. (2005). Divriği Çeşmeleri, Kayseri: Laçin Yayınevi.
• Denktaş, M. (2000a). Karaman Çeşmeleri, Kayseri: Kıvılcım Kitabevi.
• Denktaş, M. (2000b). Kayseri’deki Tarihi Su Yapıları (Çeşmeler, Hamamlar), Kayseri.
• Durman, A. (2014). Uşak Çeşmeleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Van.
• Dündar, A. (1999). Kilis'teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Ankara.
• Eyice, S. (1993). Çeşme Maddesi, D.İ.A., C. 8, İstanbul: Diyanet Yayınları.
• Fındık, Özkul, N. (2006). Hekimhan Çeşmeleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitü Dergisi, Sayı 9, Erzurum, 99-117.
• Geyik, G. (2007). İzmir Su yapıları, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Yüksek lisans Tezi, Erzurum.
• Gündoğdu, H. (2006). Niksar’da Pek Bilinmeyen Bir Çeşme ve Üzerindeki Kabartmalar, Tokat.
• Altuntaş, H. ve Şahin, M. (2011). Kuran-ı Kerim Meali, D.İ.B., Ankara: Yeni Matbaacılık.
• Işıkdoğan, A. (2013). Balıkesir Çeşmeleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmış) Yüksek Lisans Tezi, Van.
• Karademir, M. (2007). Edirne Çeşmeleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim dalı (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Karasu, G. (2006). Afyon Çeşmeleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Karpuz, E. (1996). Konya’da Bulunan Çok Cepheli Çeşme Özellikleri, Müze, Sayı 11, Konya, 27-32.
• Karpuz, H. (1996). Trabzon’un Tarihi Yapıları, Trabzon: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kaşıkeman, Ö. (2005). Tokat İli ve Niksar İlçesi Çeşme ile Şadırvanları, (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi, İstanbul.
• Kürkçüoğlu, A. (1997). Şanlıurfa Mimari Eserleri, (Ed. Seyfi Başkan), Ankara.
• Mülayim, S. (1996). Nevşehir’de Türk Dönemi, Nevşehir: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ödekan, A. (1987). Çeşme, Maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. II, İstanbul.
• Ödekan, A. (1992a). Kentiçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice’ye Armağan, İstanbul Yazıları, İstanbul, 281-297.
• Ödekan, A. (1992b). Çeşme Maddesi, İstanbul Ansiklopedisi, C. II, İstanbul.
• Ödekan, A. (1997). Selsebil Maddesi, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul.
• Ömerov, A. (2012). Suyun Önemi ve Müslümanlar Arasında Gelişen Sebil Kültürü, Yüksek İslam Enstitüsü Yıllığı, Sayı 4, Sofya, 210-221.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, İstanbul.
• Özkarcı, M. (2001). Niğde’de Türk Mimarisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özünal, A. (1997). Bergama Tarihinde Su Yolları ve Çeşme’ler; Bergama’da su Mimarisi ve Çeşmeler, Bergama: Bergama Belediyesi Kültür Yayınları.
• Öztürk, Ş. (2004). Bitlis Su Mimarisi, Bitlis Valiliği: Bitlis Valiliği İl Kültür ve Turizm Yayınları.
• Pektaş, K. (2002). Tunus'ta Osmanlı Mimari Eserleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Pilehvarian, N., Urfalıoğlu N. ve Yazıcıoğlu L. (2004). Osmanlı Başkenti İstanbul'da Çeşmeler, İstanbul.
• Pilehvarian, N. K. (2002). Osmanlı Çeşme Mimarisi. Türkler Ansiklopedisi, Cilt 12, Ankara, 247-251.
• Sarı, İ. (1996). Şehrimiz Diyarbakır, İstanbul: D.B.B., Kültür Yayınları.
• Sözen, M. ve Tanyeli U. (2005). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, 4. Basım, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şahin, M. K. (2010). Merzifonda Kara Mustafa Paşa’nın Yaptırdığı Çeşmeler, Geçmişten Günümüze Merzifon, Ankara: Merzifon Belediyesi Yayınları, 409-444.
• Şahin, M. K. (2015). Merzifon’da Az Bilinen ve Bilinmeyen Bir Grup Çeşme Üzerine Gözlemler, III. Uluslararası Geçmişten Günümüze Merzifon ve Amasya Yöresi Sempozyumu, 08-10 Ekim 2015, Ankara: Edge Akademi Yayıncılık, 465-515.
• Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul Çeşmeleri, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Türker, Ç. A. (2002). Osmanlı Çeşme Mimarisinde Çanakkale Çeşmelerinin Yeri ve önemi, Ortaçağ‘da Anadolu Aynur Durukan’a Armağan, Ankara, 167-184.
• Yalman, B. (1983). Bursa Çeşmeleri, İlgi Dergisi, S. 36, İstanbul, 27-31.
• Yeşilbaş, E. (2007). Diyarbakır’da Su Mimarisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldız, İ. (2003). Savur’daki Mimari Eserler, YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Van.
• Yörükoğlu, Ö. (1987). Kayseri Çeşmeleri, Kayseri: Beğendik Kültür.
• Yurttaş, H. (1999). Hacı Dede Ağa Çeşmesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 5, Erzurum, 193-198.
• Yurttaş H. ve Haldun Ö. (2002). Tarihi Erzurum Çeşmeleri ve Su Yolları, Büyükşehir Belediyesi, ESKİ Genel Müdürlüğü Hizmet Serisi, Erzurum: Bakanlar Matbaacılık.
• https://www.tiski.gov.tr/icerik/detay.aspx?Id=42 (Erişim: 18.11.2021).
• http://www.restoraturk.com/restorasyon-sanat/restorasyon-sanat-tarihi/223-osmanlidacesml Html (Erişim: 9.3.2016).
• https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=384316. “Osmanlı Çeşme Mimarisi” / Doç. Dr. Nuran Kara Pilehvarian (Erişim: 5.4.2016).
• https://evrenseldegerler.org.tr/osmanlida-hayir-sanati-cesmeler/ (Erişim: 18.11.2021).
• https://www.tiski.gov.tr/icerik/detay.aspx?Id=42 (Erişim: 18.11.2021).
• https://www.tukav.org.tr/haber/osmanli-cesme-mimarisi.html.html (Erişim: 1811.2021).