20. Yüzyılın Ortalarında Kalemişi Süslemeli Cami Geleneği: Denizli Çal Belevi Eski Pazaryeri Camii

Yıl 2021, Sayı: 54, 165 - 177, 30.12.2021

Erbil Cömertler Aktuğ

Öz

19. yüzyılda Anadolu’ya yayılan ve en küçük yerleşim birimlerinde bile popülerlik kazanan kalemişi süsleme özellikle Denizli ve çevre illerdeki camilerde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Köklü bir tarihi geçmişe sahip Denizli İline bağlı Çal ilçesinde kalemişi süsleme geleneğini devam ettiren camilerden biri olan Çal Belevi Eski Pazaryeri Camii 1949 yılında inşa edilmiştir. Kareye yakın dikdörtgen bir düzenleme gösteren cami, kırsal kesimdeki Osmanlı dönemi kalemişi süslemeli camilerinin genellikle sahınlı olması açısından, plan olarak farklılık göstermektedir. Ahşap hatıllı moloz taş malzemeli cami, içten düz ahşap dıştan kırma çatıyla örtülüdür. Harim mekânında boş yer kalmayacak şekilde yerleştirilmiş bitkisel, geometrik süslemeler ile yazının yanında mimari ve sembolik tasvirleri de içeren kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Süslemelerde fırça tekniğinden çok baskı tekniği ağırlık kazanmıştır. Plan ve süsleme özellikleri açısından benzer örneklerle karşılaştırılarak değerlendirilen yapı, çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir. Bu çalışmada incelenen cami, Cumhuriyet sonrası yapılardan olmakla birlikte, geçmişten gelen kalemişi süsleme geleneğinin devamı açısından yapının belgelenmesi ve yapıya dikkat çekilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Denizli, Çal, Belevi, Cami, Kalemişi

Kaynakça

• Algaç, Ş. (2017). Afyonkarahisar Dazkırı-İdris Köyü Camii ve Kalemişi Süslemeleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2), s. 421-432.
• Algaç, Ş. (2020). Uşak Banaz-Yeşilyurt (Holuz) Köyü Camii ve Kalemişi Süslemeleri. Art-Sanat, (13), s.1-26. DOI: https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0001
• Altıer, S. (2019). Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 17 (26), 149-202. DOI: https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.585358
• Arık, R. (1973). Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Üç Ahşap Camii. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Arık, R. (1976). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası.
• Başkaya, M. (2007). Çal, Bekilli ve Baklan İlçeleri İlkçağ ve Sonrası Yerleşim Yerlerinin Tarihsel Adlarına Genel Bir Bakış. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli 01-03 Eylül 2006 Çal Sempozyum Bildirileri (s. 717-728). Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
• Baykara, T. (1969). Denizli Tarihi 1070-1429. İstanbul: Fakülteler.
• Beykal Orhun, F. (2007). Ortaköyde Bir Sanat Değerimiz “Var” Çal Ortaköy Saray Evi Ahşap Süslemeleri. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli 01-03 Eylül 2006 Çal Sempozyum Bildirileri (s. 817-822). Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
• Cirtil, S. (2017). Çivril Bayat Köyü Camii. M. Denktaş, O. Eravşar (Ed.), Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan. (s. 115-124), Konya: Kıvılcım.
• Cömertler Aktuğ, E. ve Pektaş, K. (2013). Geç Dönem Kalem İşi Süslemeli Bir Eser: Aydın Kuyucak Kayran Köyü Camii. Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat, Tasarım ve Mimarlık Dergisi, 2 (2), s. 9-25.
• Çakmak, Ş. (1994), Belenardıç Torapan Köyü Camii (Güney/Denizli). Sanat Tarihi Dergisi (VII), s. 19-26.
• Çakmak, Ş. (1996). Boğaziçi Kasabası Eski Camii. Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler 23-27 Eylül 1991 (s. 529-540). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Çakmak, Ş. (2007). Çal-Kocaköy (Şalvan Köyü) Camii. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli 01-03 Eylül 2006 Çal Sempozyum Bildirileri (s. 808-816). Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
• Çakmak, Ş. (2017). Denizli Çivril Menteş Köyü Camisi. H. S. Ünalan Özdemir, M. Kürüm, N. Akbulut (Ed.). Uluslararası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (22-25 Ekim 2014), (s. 169-178). Aydın: Efeler Belediyesi.
• Gürbıyık, C. (2020). Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri. Art-Sanat, (13), s. 143-167. DOI: https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0006
• Harman, M. (2015). Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8 (39), 354-363.
• Karaaziz Şener, D. (2014). Soma Hızır Bey (Çarşı) Camii Duvar Resimleri Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, 9 (10), s.715-738.
• Kuyulu, İ. (1994). Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş/İzmir). Vakıflar Dergisi, (XXIV), 147-158. Küçükdağ, Y. (2009). Sultan Selim Camii ve Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, (s. 516-517). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Pektaş, K. (2007a), Acıpayam ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserlerinden Bir Kesit. Turgut Tok (Ed.), I. Acıpayam Sempozyum Bildirileri, (1-3 Aralık 2003), (s.422-453). Denizli: Pamukkale Üniversitesi- Acıpayam Kaymakamlığı.
• Pektaş, K. (2007b). Çal ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserleri Üzerine Bir Araştırma. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi Baklan, Çal, Bekilli 01-03 Eylül 2006 Çal Sempozyum Bildirileri (s. 779-807). Denizli: Çal Yöresi Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
• Pektaş, K. (2008). Denizli-Çivril-Savran Köyü’ndeki Tarihi Eserler ve Çorbacızâde Ailesi Hakkında Notlar. A. Boran, O. Aytekin, M. Top (Ed.), Uluçam Armağanı, (s. 241-256). Van: Van Çevre ve Kültür Derneği.
• Pektaş, K. (2011a). Denizli ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserleri. F. Özdem (Haz.), Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi: Denizli (s. 167-232). İstanbul: Yapı Kredi.
• Pektaş, K. ve Cömertler Aktuğ, E. (2013). Kale’de Osmanlı Dönemi Camilerine İki Örnek: Esenkaya ve Künar Köyü Camileri. T. Tok, Ö. K. Aydemir (Ed.). Kaledavaz Sempozyumu: 2-3 Nisan 2012- Kale- Denizli: Bildiriler, (s. 87-98). Denizli: Türmatsan.
• Pektaş, K. ve Genel Altındirek, H. (2011b). Çivril-Bulgurlar Köyü Camii Üzerine. B. Söğüt (Ed.), Eumeneia, Şeyhlü ve Işıklı. (s.321-329). İstanbul: Ege.
• Renda, G. (1977). Batılılaşma Dönemi Türk Resim Sanatı 1750-1850. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Şimşek, C. (2011). Tarihin İçinden: Laodikeia’dan Ladik’e Denizli. F. Özdem (Ed.), Tanrıların Kutsadığı Vadi: Denizli (s. 85-125). İstanbul: Yapı Kredi.
• Top, M. ve Özbek, G. (2019). Osmanlı Batılılaşma Dönemine Ait Ödemiş’te Bulunan Duvar Resimli İki Camii. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (46), 227-260.
• Turan, G. (2000). XVI ve XVII. Yüzyıllarda Lazıkıyye (Denizli) Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yelen, R. (2017). İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı-2), 1-24.
• Yurtsal, T. (2009). Aydın ve Denizli Çevresindeki Duvar Resimleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.