A Compilation of Proverbs by Hifzî in 16th: Manzûme-i Durûb-ı Emsâli

Yıl 2015, Sayı: 35, 101 - 126, 01.10.2015

Mehmet Ünal

Öz

One of the significant ways to give advice in literature is the proverbs and idioms. “Durub-ı Emsal-i Osmaniye” is one of these productions which are always in great demand both in poetry and in verse. It emerged with the terms “pend” and “mesel” in written sources in fifteenth century. Proverb was substituted with “mesel” and “darb-ı mesel” in Ottoman Turkish as the time went by. So, in many proverb journals and magazines, we encounter “durub-i emsal”, the plural form of “darb-ı mesel”. This culture, which was common in Ottoman Period, is almost forgotten today. Proverbs and idioms, called as sav, mesel, darb-ı mesel, and tabir and first seen in Orkhon Inscriptions, always form a basis for our culture, literature and language. Proverbs and idioms, which are talked in a large part of Ottoman territories and anywhere that Turkish people live, constitute material for many researchers. Many studies have been held, and as a result, many books and articles have been published. The aim of this study is to make transliteration of Hıfzi’s “Manzume-i Durub-ı Emsal”, which is registered in Marmara University Manuscript Library. In this work, which consists of 12 folios, Hıfzi gathered the proverbs which were common at that time. In this work, proverbs are given alphabetically. On the last page of the work, there is Persian Durub-ı Emsal.

Anahtar Kelimeler

Hıfzî, Proverb, Darb-ı Mesel, Durûb-ı Emsâl, Advise

Hıfzî’nin 16. Yüzyılda Yazdığı Atasözleri Derlemesi: Manzûme-i Durûb-ı Emsâl

Öz

Edebiyatımızda nasihat vermenin en önemli yollarından birisi atasözü ve deyimlerdir. Hem nazımda hem de nesirde daima revaçta olan bu mahsuller Klasik edebiyatımızda Durûb-ı Emsâl-i Osmânîye olarak anılmaktadır. 15. yüzyıldan sonra pend ve mesel terimleri ile yazılı kaynaklarımızda görülmeye başlanmıştır. Mesel ve darb-ı mesel Osmanlı Türkçesi’nde zamanla atasözünün yerine geçmiştir. Bundan dolayı el yazması ve matbu birçok atasözü mecmua ve risâlelerde darb-ı meselin çoğul şekli olan durûb-i emsâl terimine rastlanmaktadır. Osmanlı döneminde çok yaygın olan atasözü kullanma geleneği, günümüzde bilhassa gençler arasında fazla rağbet görmemektedir. İlk örneklerine Orhun Yazıtları'nda rastladığımız “sav, mesel, darb-ı mesel, tabir” diye adlandırılan atasözleri ve deyimler; her zaman milli kültürümüzün, edebiyatımızın, dilimizin temellerini oluşturmaktadır. Geniş Osmanlı coğrafyasında ve Türklerin yaşadığı her yerde dilden dile dolaşan binlerce atasözü ve deyim edebiyat ve dil araştırmacılarına malzeme teşkil etmiş; bunların üzerinde birçok araştırma ve çalışmalar yapılmıştır. Bu araştırmada Kanuni Sultan Süleyman zamanında yaşadığı kabul edilen divan şairi Hıfzî’nin, Marmara Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi 12182 numarada kayıtlı olan “Manzûme-i Durûb-ı Emsâl” adlı eserinin transliterasyonu yapılarak edebiyat âlemine kazandırılmak istenmiştir. Toplam yirmi beş sayfadan meydana gelen bu eserde Hıfzî, kendi dönemine gelinceye kadar halk arasında sıkça kullanılan atasözlerini bir araya getirmiştir. Atasözlerindeki 16. yüzyıl ile günümüz kullanımları arasındaki farklar ve değişikliklere kısaca örneklerden hareketle değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hıfzî, Atasözü, Darb-ı Mesel, Durûb-ı Emsâl, Nasihat

Kaynakça

• AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara 1998.
• AKYÜREK, Ahmed Remzi, Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2000.
• ATALAY, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks” IV, TDK Yay., Ankara 1986.
• CANIM, Rıdvan, “Hıfzî”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C. 4, Atatürk Kültür Merkezi Yay., İstanbul 2004.
• CANIM, Rıdvan, Edirne Şairleri, Akçağ Yayınları, Ankara 1995.
• DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yay., Ankara 1997.
• ERDEM, Sadık, Râmiz ve dab-ı Zurafâsı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994. Hengirmen, Mehmet, Güvâhî Pendnâme, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1983.
• İZBUDAK, Veled, Atalar Sözü, TDK Yay., İstanbul 1936.
• KANAR, Mehmet, Büyük Farsça-Türkça Sözlük, Birim Yayınları, İstanbul 1993.
• İPEKTEN, Haluk vd., Tezkirelere Göre Divân Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür Bak. Yay. Ankara 1988.
• OY, Aydın “Atasözü”, TDV İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul 1991, s. 44-46. Sehî Bey, Heşt Bihiş, Tezkire, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1980.
• Şemseddin Sâmi. Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1995. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Hıfzî” Maddesi, Cilt 4, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998.
• YAZIR, Hamdi, Açıklamalı Kur'an-ı Kerim Meali, Huzur Yay., İstanbul 2009.