Hallāc-ı Mansur’s Conception of Haq (right) and Haqiqah (truth) in Terms of Its Epistemological and Ontological Meaning

Year 2021, Issue: 11, 39 - 78, 30.12.2021

Selami Erdoğan

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1006254

Abstract

Hallāj understands of right, and truth (haq) is not only related to the Islamic jurisprudence (fiqh) in terms of imparting legal values, but also of Islamic philosophy, theology and mysticism in terms of defining knowledge and existence. The possibility of states and maqams in Sufism is related to the epistemological aspect of the concept. When considered ontologically, the concept is related to existential philosophies such as Sudur (emanation), Ishraq and Wahdat al-wujūd. Although the literalist scholars affirmed the epistemological possibility of states and maqams after Hallaj, they found ontological interpretations of the concept unnecessary. Since the maturation of the concept in all aspects in Islamic Thought continued in the post-Hallaj period, the expression “ana al-Haq” (I’m the Only Reality) was not properly evaluated in its era and afterwards. When Ibn Sina (Avicenna) made this evaluation on constants of the Sudur theory, the ontological ground on which Hallaj could be understood became more complex. While defending the existence of intangible beings, Hallac approaches the sudur theory and while defending their multiplicity, he differs from it. On the other hand, by confirming the external existence of fixed attributes (subutī), he approaches the scholars of kalam and differs from Suhrawardī while explaining their qualities. These aspects are sought in Hallāj’s works such as Tawāsin, Bostān al-marifah, Nusūs al-kitāb, Diwān al-Hallāj, Nusūs al-walāyah. Considering that the Sufīs exhibited two different approaches in this period, we can say that Hallāc took a third approach. His originality is seen in his hierarchical levels of existence, especially in the levels after the first level, in the luminous essences and in the concept of mashîet defined in the whole system

Keywords

Hallāc, Right and Truth (Haq), Existence, Mashiah, Gnoses (Marifah)

Epistemolojik ve Ontolojik Manası Bakımından Hallâc-ı Mansur’un Hak ve Hakikat Telakkisi

Abstract

Hallâc’ın hak ve hakikat anlayışı, hukuki değerleri ortaya koyması bakımından fıkıh ilmi ile alakalı olduğu kadar, bilgi ve varlık tanımı yapması bakımından İslam felsefesinin, kelamın ve tasavvufun da konusudur. Tasavvuftaki hâl ve makamların imkânı, kavramın epistemolojik yönüyle ilgilidir. Ontolojik olarak ele alındığında kavram; sudur, işrak ve vahdet-i vücûd gibi varlık felsefeleriyle alakalı olmaktadır. Hallâc sonrası lafızcı yaklaşım, hâl ve makamların epistemolojik imkânını tasdik etse de kavramın ontolojik yönleri hakkındaki yorumları gereksiz bulmuştur. Kavramın tüm yönleriyle İslam Düşüncesi içerisinde olgunlaşması, Hallâc sonrası dönemde devam ettiği için “ene’l-hak” ifadesi, çağında ve sonrasında gereğiyle değerlendirilmemiştir. Bu değerlendirmeyi İbn Sina, sudurcu sabiteler üzerinden yapınca, Hallâc’ın anlaşılabileceği ontolojik zemin, daha karışık bir hale gelmiştir. Hallac, soyut varlıkların varlığını savunurken sudurculara yaklaşır, onların çokluğunu savunurken de sudurculardan ayrılır. Diğer taraftan subutî sıfatların dışta varlığını tasdik etmesiyle kelam ulemasına yaklaşır, onların keyfiyetlerini açıklarken Sühreverdî’den ayrılır. Bu yönler, Hallâc’ın Tavâsin, Bustânu’l-ma’rife, Nusûsu’l-Kitâb, Divân-ı Hallâc, Nusûsu’l-velâye gibi eserlerinde aranmıştır. Sûfîlerin bu dönemde iki ayrı yaklaşım sergilediğini göz önüne aldığımızda Hallâc, üçüncü bir yaklaşım sergilemiştir diyebiliriz. Bu yaklaşımın özgün yönü, onun hiyerarşik varlık mertebelerinde, özellikle ilk mertebesinden sonraki mertebelerinde ve sistemin bütününde tanımlanan nûrânî tecellilerde ve meşîet kavramında görülmüştür.

Keywords

Hallâc, Hak, Varlık, Metafizik, Marifet

References

• Abdilkâdîr, Ali Hasan. The Life, Personality and Writings of al-Junayd. London: Luzac Com. Ltd., 1962.
• Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî. İstanbul: Yeni Ufuklar Nşr., ts.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsirlerde Hakîkat-i Muhammediyye Anlayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2010), 77-120.
• Bağdadî, Ebu Kâsım Cuneyd. Resâilu’l-Cuneyd. Ed. Ali Hasan Abdülkâdir. İskenderiyye: Dâru’l-kutubu’l-Mısriyye, 2002.
• Bakış, Rıza. Âşığın Tevhîdi: Hallac’a Göre Varlık ve Dinî Tecrübe. İstanbul: İnsan Yay., 2013.
• Baz, İbrahim. “Tasavvuf Dönemi Özellikleri”. Tasavvuf. ts.
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmâil. Sahihu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-İbn Kesîr, 2002.
• Cebecioğlu, Ethem. “Hallac-ı Mansûr”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/01 (1988), 171-197.
• Copleston, Frederic Charles. A History of Philosophy. 9 Cilt. Great Britain: Burns and Oates, 1999.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kr. Bşk., 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Ta’rifât. Beyrut: Mektebetu’l-Lubnân, 1985.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/138. İstanbul: TDV Yay., 1997.
• Çelebi, İlyas. “Ezeliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/431. İstanbul: TDV Yay., 2016.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/104. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Dursun, Akif. “Hallac-ı Mansur’un Yargılanma Sürecinin Değerlendirilmesi”. Akademiar 8 (Haziran 2020), 63-102.
• Ebu Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünen-i Ebu Dâvud. thk. Muhammed Nasıri’d-dîn Albânî. Riyad: Mektebetu’l-Mârife, ts.
• Farabî, Ebu Nasr Muhammed el-. Kitâbu İhsâ-i’l-’ulûm. Ed. Hande Koçak. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bank. Klt. Yay., 2020.
• Gazalî, Ebu Hâmid b. Muhammed. Mustasfâ fî ’ilmi’l-usûl. Kum: Dâru’l-zehâir, 1368.
• Hallâc, Ebu’l-Mugîsi’l-Huseyn. Hallâc, Bustânu’l-ma’rife, A’mâlu’l-Kâmile. Ed. Kâsım Muhammed Abbâs. Beyrut: Riad el-Rayyes Books, 2002.
• Hallâc, Ebu’l-Mugîsi’l-Huseyn. Hallâc, Divân, A’mâlu’l-Kâmile. Ed. Kâsım Muhammed Abbâs. Beyrut: Riad el-Rayyes Books, 2002.
• Hallâc, Ebu’l-Mugîsi’l-Huseyn. Hallâc, el-Akvâl (Nusûsu’l-velâye), A’mâlu’l-Kâmile. Ed. Kâsım Muhammed Abbâs. Beyrut: Riad el-Rayyes Books, 2002.
• Hallâc, Ebu’l-Mugîsi’l-Huseyn. Hallâc, Nusûsu’l-Kitâb, A’mâlu’l-Kâmile. Ed. Kâsım Muhammed Abbâs. Beyrut: Riad el-Rayyes Books, 2002.
• Hallâc, Ebu’l-Mugîsi’l-Huseyn. Hallâc, Tavâsin, A’mâlu’l-Kâmile. Ed. Kâsım Muhammed Abbâs. Beyrut: Riad el-Rayyes Books, 2002.
• Heysemî, EbuH-Hasan Ali b. Ebi Bekir b. Süleymän b. Ebi Bekir b. Ömer Nureddin. Mecmauz’-zevâid ve’l-menbau’l-fevâid. çev. Adem Yerinde. 20 Cilt. İstanbul: Ocak Yay., 2015.
• Ibn Arabî, Muhyiddîn Ebu Abdullah. al-Futuhâtu’l-Mekkiyye. Ed. Âmir Abdulkâdir Cezâirlî. 4 Cilt. Dâru’l-kutubu’l-arabiyyeti’l-kubrâ, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. El-Fasl fî’l-Milel ve’l-evhâ ve’n-Nihal.çev. Halil İbrahim Bulut. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kr. Bşk., 2017.
• İbn Kesîr, ‘İmâdü’d-Dîn Ebu’l-Fidâ’ İsmâîl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. 4 Cilt. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1990.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. El-İşârât ve’t-Tenbîhât. çev. Ali Durusoy - Ekrem Demirli. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kr. Bşk., 2014.
• İbn Sînâ, Ebu Ali. Kitâbu’ş-Şifâ. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kr. Bşk., 2014.
• İbn Teymiye, Ebu’l-Abbâs Takıyyudîn. Hüseyn b. Mansur el-Hallac. çev. Mikail Bayram. Konya: Damla Ofset, ts.
• İmâm Rabbânî, Ahmed Farûk Serhendî. el-Mektubâtu’ş-şerîfe. 4 Cilt. İstanbul: Hakikat Yayınevi, 2007.
• İnce, İrfan. “Ridde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/ 88-91. İstanbul: TDV Yay., 2008.
• Kadîm, Niyâzî-i. Hallâc-ı Mansûr Menâkıbnâmesi. Ed. Mustafa Tatcı. İstanbul: h Yayınları, 2016.
• Kaya, Mahmut. “el-Cem’ Beyne Re’yeyi’l-Hakîmeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/281. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Kelebâzî, Ebu Bekir Muhammed b. İshak. et-Ta’arruf li mezheb-i ehl-i tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-kitâbu’l-ilmiyye, 1993.
• Kılavuz, A. Saim. “Elfâz-ı Küfr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/26-27. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Kindî, Ebû Yûsuf Yakûb b. İshâk el-. Felsefî Risâleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kr. Bşk., 2015.
• Kur'an Yolu. Erişim: 7 Mayıs 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf
• Kuşeyrî, Abdulkerîm. Risâletu’l-Kuşeyriyye. Ed. Halil Mensuk. Beyrut: Dâru’l-kitâbu’l-ilmiyye, 2000.
• Massignon, Louis. İslam’ın Mistik Şehidi, Hallâc-ı Mansûr’un Çilesi. çev. İsmet Birkan. Ankara: Feryal Matbaası, 2006.
• Massignon, Louis - Kraus, Paul. Ahbâru’l-Hallâc-Munâciyâtu’l-Hallâc. Dimeşk, 2006.
• Maturîdî, Ebu Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbut’-tevhîd. Ed. Bekir Topaloğlu - Muhammed Arucı. Beyrut: Dâru’l-Sâdır, ts.
• Maturidî Semerkandî Hanefî, Ebu Mansûr Muhammed b. Muhammed. Şerhu’l-fıkhu’l-ekber. Ed. Abdullah b. İbrahim Ensârî. Katar: Nefegati’ş-şuûnu’d-diniyye, 1321.
• McCraty, Rollin - Atkinson, Mike - Tomasino, Dana - Bradley, Raymand Trevor. “Heart-Brain Interactions, Psychophysiological Coherence, and the Emergence of System-Wide Order”. The Coherent Heart 01/01 (ts.).
• Molla Câmî, Nureddin Adurrahman. Durratu’l-fâhire fî Tahkîk-i mezhebi’s-sûfiyye ve’l-mutekellimîn ve’l-hukemâ-i’l-mutegaddimîn. Ed. Nicolasirus - Susumi Sisimani Sa. Tahran: y.y., 1358.
• Muhâsibi, Hâris. El-Mekâsib ve’lverâ ve’ş-şubhetu ve byânu mübahiha ve mahzûriha. Ed. Said Kerim Fıkhî. İskenderiyye: Dâru’l-İbn Haldûn, ts.
• Müslim, Ebu Hüseyn b. Haccâc. Sahihu Muslim. thk. Muhammed Fuâd Abdüldaki. Beyrut: Dâru’l-hadîs, 1991.
• Nesâi, Ebû Abdirrahman bin Şuayb bin Ali. Sünen. thk. Abdulhanim Şelbî. Beyrut: Muessesetu'r-risâle, 2001.
• Nicholson, Reynold A. İslam Sufileri. çev. Mehmet Dağ - Kemal Işık - Ruhi Fığlalı - Abdulkadir Şener. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1978.
• Öğük, Emine. “İmâm Mâtürîdî’nin Hak ve Hakikat Tasavvuru”. Tokat İlmiyat Dergisi 8/1 (Haziran 2020), 71-98.
• Özervarlı, M. Sait. “Gazzâli-Kelam İlmindeki Yeri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/509. İstanbul: TDV Yay., 1996.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/400.. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Rûmî, Muhammed Celâleddîn. Fîhi mâ fîhi. çev. İsâ Alî Âkûb. Dimeşk: Dâru’l-fikr, ts.
• Schimel, Annemaria. Hallâc, Kurtarın Beni Tanrı’dan. çev. Ahmetcan Asena. İstanbul: Pan Yay., 2011.
• Sühreverdî, Şihabeddin Yahya. Mecmûati’l-musennefâti Şeyh-i İşrâk. Ed. Henry Carbin. Tahran: Pijûhişgâhe ulûme insânî ve mutâleâte ferhengî, 1373.
• Sülemî, Ebu Abdurrahmân. Mukaddemetu fî’t-tasavvuf. Ed. Yûsuf Zeydân. Beyrut: Dâru’l-Cîd, 1999.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu’l-Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-ulûm. Ed. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Lubnan, 1996.
• Tirmizî, Ebu İsâ Muhammed b. İsâ. Sünen. çev. Mehmet Türk. İstanbul: Kitap Yurdu Yay., 2019.
• Tûsî, Ebû Nasır Serrâc. El-Luma’. Ed. Mahmûd Abdulhalîm - Abdulbâkî Sarûr. Mısır: Dâru’l-kutubu’l-hadîs ve Mektebetu’l-musennâ, 1960.
• Türker, Ömer. “İslam Filozoflarında Varlık Tasavvuru ve Dinî Düşünce Geleneğine Etkisi”. Kur’an’ı Anlamanın Fikrî Kalıpları: Varlık, Bilgi, İnsan. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “Hallac-ı Mansur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/378. İstanbul, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahvâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/191. Ankara: TDV Yay., 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/350-356. İstanbul: TDV Yay., 2011.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yay., 2004.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/27. İstanbul: TDV Yay., 2015.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Ed. Mustafâ Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Metebetu’l-Hukûmetu’l-Kuveyt, 1989.