Halvetiyye-Şâbâniyye’nin Cezayir’deki İlk Şubesi: Rahmâniyye Tarikatı ve Yayılması

Year 2024, Issue: 17, 1 - 34, 31.12.2024

Semih Bekçi

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1468579

Abstract

Çalışma, Halvetiyye-Şâbâniyye kolunun Cezayir’deki ilk şubesi olan Rahmâniyye tarikatını ele almaktadır. Muhammed b. Abdurrahman el-Gaştûlî el-Ezherî tarafından kurulan tarikatın kuruluş süreci, Cezayir’de yayılması ve ülkedeki etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmada tarikatın kurucusu olan Ezherî’nin hayatı incelenmiş, ilmî ve tasavvufî yönüne kısaca temas edilmiştir. 19. yüzyılda Cezayir’de aktif birçok tarikat olmasına rağmen bölgenin en hızlı büyüyen ve gelişen tarikatı olduğu belirtilen Rahmâniyye’nin kısa zaman içerisindeki bu yükselişinin temel nedenleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda Ezherî’nin şeriat-tarikat birlikteliğini hayata geçirme çabası ve bu birlikteliğin hakikate ulaştıracak yegâne yol olduğunu vurgulaması, manevi nüfûzu, Ezher’de kaldığı uzun yılların kazandırdığı ilmî ve derûnî tecrübe, kaleme aldığı eserler ve irşâd metodu gibi hususların, tarikatın bu denli yayılmasında etkin rol oynayan temel faktörler olduğu görülmüştür. Çalışmada tarikatın ana zâviyesi Âyt İsmail başta olmak üzere halifelerinin kurduğu diğer zaviyeler de ele alınarak Rahmâniyye’nin Cezayir tarihindeki konumu ve yayılış bölgeleri belirlenmiş, tarihi süreç içerisinde gelişen diğer zaviyelerin ise ülke genelindeki istatiksel bilgilerine yer verilmiştir. Rahmâniyye’nin yayılmasının önünü açtığı tespit edilen, tarikata mensup dervişlerin zâviyelerde yürüttüğü irşat ve tedris faaliyetlerine de değinilmiştir. Aynı zamanda Fransızların Cezayir’i işgal sürecinde tarikat müntesiplerinin mücadele ve direniş örneklerine yer verilmiştir. Böylece Rahmânîlerin Batılı emperyalistlere karşı Cezayir’in ilmî, dini ve sosyo-kültürel mirasını koruma çabası ve gayretlerine işaret edilmiştir. Rahmâniyye Tarikatı’nın ele alındığı bu çalışmada doküman analizi yöntemi kullanılmıştır.

Keywords

Tasavvuf, Tarikat, Cezayir, Halvetiyye, Rahmâniyye.

The First Branch Of Khalwatiyya-Shabaniyya In Algeria: The Rahmaniyya Sect And Its Spread

Abstract

The present study focuses on the Rahmaniyya sect, the first branch of the Khalwatiyya-Shabaniyya branch in Algeria. It is aimed to reveal the establishment process of the sect founded by Muhammad ibn Abd al-Rahman al-Gashtuli al-Jurjuri al-Azhari, its spread in Algeria and its effects in the country. The study examines the life of al-Azhari, the founder of the sect, and briefly discusses his scholarly and sufistic aspects. In the 19th century, despite the presence of many sects active in Algeria, Rahmaniyya was the fastest growing and developing sect in the region, and the main reasons for this rapid rise in a short period of time were tried to be determined. In this context, al-Azhari's efforts to implement the unity of sharia and sect and his emphasis on this unity as the only way to reach the truth, his spiritual influence, the scholarly and profound experience gained by his long years at al-Azhar, the works he wrote, and his method of guidance were found to be the main factors that played an effective role in the spread of the sect. In this study, the position of Rahmaniyya in the history of Algeria and the regions of its spread are determined by considering the main zawiyah of the sect, particularly Âyt Ismail, as well as the other zawiyahs established by its caliphs, and the statistical information of the other zawiyahs that developed in the historical process throughout the country is included. The guidance and education activities of the sect's dervishes, who were found to have paved the way for the spread of Rahmaniyya, in the lodges are also mentioned. At the same time, examples of the struggle and resistance of the followers of the sect during the French occupation of Algeria are included. Thus, the efforts and endeavors of the Rahmaniyya to protect Algeria's scholarly, religious and socio-cultural heritage against the Western imperialists are pointed out. In this study on the Rahmaniyya Sect, the document analysis method was used.

Keywords

Sufism, Sect, Algeria, Khalwatiyya, Rahmaniyya.

References

• Akabi, Salahuddîn Müeyyed. et-Turuku’s-sûfiyye ve’z-zevâyâ bi’l-Cezayir târîhuhâ ve neşâtuhâ. Beyrut: Dâru’l-burâk, 2002.
• Anonim: Ta’rîfu’t-tarîkati’r-Rahmâniyyeti’l-Halvetiyye ve’z-Zâviyeti’l-Kâsimiyye. Cezayir: Dâru’l-Halîli’l-Kâsimî li’n-neşri ve’t-tevzî’, 2009. Erişim 22.03.2024. (https://darelkhalil.blogspot.com/2009/03/blog-post_23.html).
• Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarikatı olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (1999), 535-563.
• Bâşterzî, Mustafa b. Abdurrahman b. Ahmed. el-Minehü’r-Rabbâniyye fî beyâni’l-manzûmeti’r-Rahmâniyye. Cezâir: Hizânetu’l-mahtûtât, ts.
• Belhâc, Şurûk. ed-Devru’s-sekâfî li’t-tarîkati’r-Rahmâniyye fî muvâceheti’l-isti’mâri’l-Fransî. Sekra: Mîdânu’l-ulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye, 2019.
• Bellâh, Beşîr. Târîhü’l-Cezâiri’l-muâsır min sene 1830 ilâ 1989. Cezayir: Dâru’l-ma’rife, 2006.
• Bin Osman, Abdurrahman b. Hâc b. Ali. ed-Durrü’l-meknûz fî hayâti seyyidey Ali b. Ömer ve seyyidî b. Azzûz. Kostantîn: Matbaatu’n-necâh, ts.
• Bû Azzûz, Yahya. Kifâhu’l-Cezair min hilâli’l-vesâik. Cezair: el-Müessetü’l-vataniyye li’l-kutub, 1986.
• Bukây, Hevâriye. “Devru’t-tarîkati’r-Rahmâniyye fî’l-mukâvemeti’ş-Şa’biyye bi’l-Cenûbi’ş-Şarkiyyi’l-Cezâirî”. Mecelletü’l-bâhis fî’l-‘ulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye 5/1 (2014), 8-15.
• Bunabi, Tahir. et-Tasavvuf fi’l-Cezair hilale’l-karneyn 6 ve 7 el-Hicriyyeyn 12 ve 13 el-Miladiyyeyn. Ayn Melile: Daru’l-hüda li’t-tibâati ve’n-neşr, 2004.
• Ezherî, Muhammed b. Abdurrahman. “Menâkibü’l-Ezherî Li’ş-Şeyh Ca’dî”. thk. Diyâ’ b. Halil Kâsimî Hasenî. Mecmû‘u’r-resâili’r-Rahmâniyye. 243-254. Cezayir: Dâru’l-Halil, ts.
• Ceyhan, Semih. “Halvetiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarrih ve Kültür. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Ceyhan, Semih. “Halvetiyye-Şâbâniyye’nin Mısır Şubesi: Ahmed es-Sâvî ve Sâviyye Tarikatı”. I. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu. 262. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2022.
• Demirdaş, Öncel. Halvetiyye Tarîkatı’nın Anadolu’daki Bir Şubesi Çerkeşiyye. Ankara: Kalem Neşriyat, 2023.
• Ebû Lehye, Nureddin. Cem’iyyetu’l-ulemâi’l-müslimîn ve’t-turuki’s-sûfiyye ve târîhu’l-alâkati beynehumâ. B.y.: Dâru’l-envâr li’n-neşr, 2016.
• Ebü’n-Nasr, Cemil M. Modern Dünyada Sufi Tecrübe Ticaniyye Tarikatı Örneği. çev. Kadir Özköse. Konya: Ensar Yayıncılık, 2008.
• Emîne, Suûd. “Zevâyâ’t-tarîkati’r-Rahmâniyye fî’l-Celfe ve devruhâ’d-dînî ve’l-ictimâî”. Mecelletü’t-türâs 2/3 (Kasım 2012), 31-49.
• Ezherî, Muhammed b. Abdurrahman Bû Kabreyn. “Defterü’d-defâtir”. thk. Diyâ’ b. Halil Kâsimî Hasenî. Mecmû‘u’r-resâili’r-Rahmâniyye. 12-189. Cezayir: Dâru’l-Halil, ts.
• Ezherî, Muhammed b. Abdurrahman Bû Kabreyn. “Feteha’l-bâbe ‘annî”. thk. Diyâ’ b. Halil Kâsimî Hasenî. Mecmû‘u’r-resâili’r-Rahmâniyye. 190-242. Cezayir: Dâru’l-Halil, ts. Ezherî, Muhammed b. Abdurrahman. Şerhu kûtuhu kavlî: Şerhun ‘alâ’r-Rîfâvî. thk. Mâcide Kâsimî Hasenî. Cezayir: Dâru’l-Halîl, 2015.
• Fuâdî, Ömer. Hz. Pîr Şâbân-ı Velî Menkıbeleri. haz. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2011.
• Göktaş, Vahit. “Halvetiyye’nin Şâbâniyye Ekolü ve Kolları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/26 (2011), 133-160.
• Harîrîzâde, Mehmed Kemâleddîn. Tibyânü Vesâili’l-hakâik fî Beyâni Selâsili’t-Tarâik. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 430-432, 1a-391b.
• Hıfnâvî, Ebû’l-Kâsım Muhammed. Ta’rîfu’l-halef bi ricâli’s-selef. Cezayir: Matbaatu pîr Fûftâne, 1906.
• Hınşelâvî, Zaîm. “Cezayir Tarihinde Tasavvuf”. çev. Dilaver Gürer. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 26 (2010/2), 221-235.
• Hicâzî, Mustafa. “el-Bu’du’r-rûhî’l-Meğâribî min hilâli neşâti’t-tarîkati’r-Rahmâniyye”. Mecelletu’l-mevâkıfli’l-buhûs ve’d-dirâsât 19/1 (2023), 772-791.
• Hicazi, Mustafa. “Devru’r-Rahmâniyyin fî sevrati 1871 bi mıntıkati’l-Kabâil”. Mecelletü ‘Usûr 21/1 (2022), 251-287. Hûtsema M.T. vd. Dâiratü’l-Maârifi’l-İslâmiyye. thk. İbrahim Zeki Hurşîd vd. 32 Cilt. B.y.: Merkezu’ş-şârikati li’l-ibdâi’l-fikrî,1998.
• İsmail, Musa. “Şeyh Mustafa Başterzî min hilâli kitâbihi el-Mineü’r-Rabbâniyye fî şerhi’l-mezûmeti’r-Rahmâniyye”. es-Sekâfetü’l-İslâmiyye 3 (2015), 137-163.
• Kara, Kerim. “Karabaş Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 24/369-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kâsimî, Abdulmun’im el-Hasenî. “ez-Zâviyetu’r-Rahmâniyye ve eseruha fî’l-vehdeti’l-Meğâribiyye”. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye 5/9 (Haziran 2006), 139-157.
• Kâsimî, Abdulmun’im el-Hasenî. A’lâmu’t-tasavvuf fî’l-Cezâir munzu’l-bidâyât ilâ gâyeti’l-harbi’l-âlemiyyeti’l-ûlâ. Cezayir: Dâru’l-Halîl Kâsimî, 2005.
• Kâsimî, Abdulmun’im el-Hasenî. et-Tarîkatü’l-Halvetiyyetü’r-Rahmâniyye: el-Usûl ve’l-âsâr. Cezayir: Câmiatu’l-Cezâyir, 2009.
• Kâsimî, Mâcide. “Usûlu’t-terbeviyye li’t-tarîkati’r-Rahmâniyye”. Mecelletü’l-buhûsi’l-ilmiyye ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye 4 (2012), 193-216.
• Kavas, Ahmet. “Rahmâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 34/418. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kehûl, Abbas. Zevâyâ’z-zibyâni’l-Azzûziyye merceiyyetü ilmin ve cihâd. Cezayir: Dâru Ali b. Zeyd li’t-tibâati ve’n-neşr, 2013.
• Margolıouth, D.S. “Rahmâniyye”. İslâm Ansiklopedisi. 9/605-607. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Miftâh, Abdulbaki. Advâun ‘Alâ’t-tarîkati’r-Rahmâniyyeti’l-Halvetiyye. thk. Muhammed Me’mûn Mustafa el-Kâsimî. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2009.
• Nakrûş, Hâmid. “et-Turuku’s-sûfiyye fî’l-muctemei’l-Cezairî ve edvâruhâ fî irsâi kıyemi’t-tesâmuhi ve rûhi’l-intimî: et-Tarîkatu’r-Rahmâniyye Enmûzecen”. el-Mavsûatu’l-ibdâiyye 1/2 (2021), 39-69.
• Nuveyhid, Adil. Mu’cemü A’lâmi’l-Cezayir min sadri’l-İslâm hatte’l-asri’l-hâdır. Beyrut: Müessetu Neveyhid, 1980.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Özköse, Kadir. Endülüs ve Afrika’da Tasavvuf Kültürü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2019.
• Özköse, Kadir. “Batının Sömürge Faaliyetleri Karşısında Afrika’daki Tarikatların Varoluş Mücadelesi”. Sûfî Gelenek ve Hayat Keşkül 9 (2006).
• Sa’dullah, Ebû’l-Kâsım. Târîhü’l-Cezâyiri’s-sekâfî. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-garbi’l-İslâmî, 1954.
• Şâbû Büşra-Şâbû Meryem. ez-Zevâyâ ve’t-turuku’s-sûfiyye ve devruhâ fî müvâceheti’l-isti’mâri’l-Fransî bi’l-Cezâir hilâle’l-karni’l-işrîn. Cezayir: Kulliyetu’l-ulûmi’l-insâniyyeti ve’l-ictimâiyye, 2020.
• Şemsuddîn, Zurârî. “Devru’z-zâviyeti’r-Rahmâniyye fî muhârebeti’l-isti’mâri’l-Fransî fî’l-Cezayir min 1830 ilâ bidâyâti’l-karni’l-işrîn”. Mecelletü’l-mukaddeme li’d-dirâsâti’l-insâniyye ve’l-ictimâiyye 6/2 (2021), 559-578.
• Tabti, Hayat. “Devru’t-tarikati’r-Rahmaniyye fî mukâvemeti’l-ihtilâli’l-Fransî mukâvemetu’l-mukrânî ve’l-Haddâd enmûzecen. Mecelletü târîhi’l-Mağribi’l-Arabî 8/2 (2022), 25-39.
• Tatcı, Mustafa. “Şâbâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 38/211-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Türkî, Abdurrahman. “Neş’etu’t-turuki’s-sûfiyye bi’l-Cezâir dirâsetun târihiyyetun”. el-Multeka’d-duvelî’l-hâdi aşar: et-Tasavvuf fî’l-İslâm ve’t-tehaddiyâtu’l-muâsara. 547-562. Edrâr: el-Câmiatu’l-fîkriyye, 2008.
• Cebecioğlu, Ethem. “İbn Azzûz, Mustafa b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 19/343. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sufiler Devlet ve Ulema. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007.
• Yücer, Hür Mahmut. XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.