Dede Korkut’un Uruz Bey’in Esir Olduğu Destanındaki İmtihanların Dini ve Tasavvufî Yorumu

Year 2024, Issue: 17, 315 - 342, 31.12.2024

Musa Kaval

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1552294

Abstract

Dede Korkut Kitabı’ndaki destanlar muhtevası itibarıyla birçok alanı ilgilendirecek bilgiler sunmaktadır. Şu ana dek dinî ve özellikle de tasavvufi yönden derinlemesine ele alınmayan destanların Türk toplumunda daha çok menkıbevi yönü ile cazip bir hale gelen tasavvufun kökleşmesine katkı sağladığı söylenebilir. Çalışma konusunu teşkil eden bu yönü ile Uruz Bey’in esir edildiği destan kapsamında sınırlı tutularak tasavvufun Türk halk kültüründeki izlerine ışık tutulmaya çalışılacaktır. Zira kutsal metinlerin kıssaları, sözlü geleneğin unsurları, mitolojilerin destan ve efsaneleri göz önüne alındığında menkıbelerin fonksiyonunu anlamak kolaylaşacaktır. Tarihi, sosyal ve psikolojik gerçeklikleri de aktaran destanlar, insani bir eğilim olan mistik olguları da asırlık akışı içerisinde taşımaktadır. Uruz Bey’in kaçırıldığı destan Türklerin varoluşsal mücadelesi anlatılmaktadır. Çok yönlü yürütülen bu mücadelenin öncelikle nefislerde verilmesi gerektiğini anlatan destan tasavvufî düşüncenin en temel gayesinin bir örneğidir. Küçük savaş olan düşmana karşı verilen mücadelelerde büyük başarı kazanmış Türklerin önce aile ve yakın çevrede icra etmesi gerekenin ne olduğunun öğretildiği destan doğal yaşamın bir üründür. Dolayısıyla tasavvuf ve Türk kültürünün aynı amaca hizmet noktasındaki ontolojik bileşkesinin bir sonucu olarak zuhur eden manevi yaşamın arketiplerine işaret eden çalışma günümüzde devam eden dinî ve tasavvufî tartışmalara karşılaştırmalı araştırma yöntemi bağlamında katkı sunabilecektir. İslam’ın daha çok manevi yönüne ehemmiyet veren tasavvufî öğretim sistemi ile paralellik gösteren destan Uruz Bey’in esir edilmesine sebep olan olaylar ve sonuçlarını adeta bir menkıbe gibi anlatmıştır. Veli bir kişi olduğu anlaşılan Dede Korkut’un kitabında anlattıklarını salt tarihi ve folklorik aktarımlar olduğu söylenemez. Destanların öğretici ve değer aşılayıcı vasfından hareketle veli Dede Korkut, destanları vasıtasıyla tasavvufun hedef edindiği insan-ı kâmil olmayı teşvik etmiştir. Uruz’un esir edildiği destanda insanın esarete düşmesinin nedeninin nefis olduğu anlatılmak istenmektedir. Bu gaye ile ilk defa incelenen ve değerlendirilen destan Türk tasavvuf geleneğinin oluşmaya başladığı döneme dair verdiği bilgiler açısından ayrıca önemlidir. Türklerin toplumsal ve kişisel mücadelelerini tasavvufî bakış açısıyla ortaya koymayı amaçlayan çalışma etnografyanın işlevsel metoduna da hizmet etmiştir. Multi-disipliner bir yaklaşımla nitel, karşılaştırmalı ve meta-analizi araştırma yöntemleri tasavvuf ilminin klasik öğretileri yanında modern bilimlerden de istifade edilerek pedagojik, psikolojik ve sosyolojik özgün çıkarımlarında işe koşulmuştur. Bu yönüyle çalışma, tasavvuf ilminin yaygın etkinliği yanında destanların çok katmanlı ve yönlü işlevine hizmet ederek amaç edindiği değerlerin farkına varılmasına katkı sağlayacaktır.

Keywords

Tasavvuf, Dede Korkut, Uruz Bey Destanı, Dini, İmtihan, Nefis.

Religious and Sufi Interpretation of Kazan Khan’s Tests in Dede Korkut’s Epic of Uruz Bey’s Captivity

Abstract

The epics in the Book of Dede Korkut provide information that will concern many areas in terms of their content. It can be said that the epics, which have not been deeply addressed in terms of religion and especially mysticism, have contributed to the rooting of sufism, which has become more attractive in Turkish society with its hagiographic aspect. This aspect, which constitutes the subject of the study, will be limited to the epic in which Uruz Bey was taken captive, and an attempt will be made to shed light on the traces of sufism in Turkish folk culture. When the stories of sacred texts, elements of oral tradition, and epics and legends of mythologies are taken into consideration, it will be easier to understand the function of the anecdotes. Epics, which also convey historical, social and psychological realities, also carry mystical phenomena, which are human tendencies, within their centuries-old flow. The epic where Uruz Bey was kidnapped tells the existential struggle of the Turks. The epic, which tells that this struggle carried out in many ways should be given primarily in the souls, expresses the most basic purpose of sufi thought. The epic, which teaches what the Turks who have achieved great success in the struggles against the enemy, which is a small war, should first do in their family and close circle, is a product of natural life. Therefore, the study, which points to the archetypes of spiritual life that emerge as a result of the ontological combination of sufism and Turkish culture serving the same purpose, can contribute to the religious and sufi discussions that continue today in the context of comparative research method. The epic, which shows parallelism with the sufi teaching system that gives more importance to the spiritual aspect of Islam, tells the events and consequences that caused Uruz Bey to be taken prisoner almost like a legend. It cannot be said that what Dede Korkut, who was understood to be a saint, narrated in his book are merely historical and folkloric transfers. Based on the educative and ideal-instilling quality of epics, saint Dede Korkut encouraged sufism to become a perfect human being through his epics. In the epic where Uruz is taken captive, it is intended to be told that the reason for a person falling into captivity is the ego. The epic, which is examined and evaluated for the first time with this purpose, is also important in terms of the information it provides about the period when the Turkish sufi tradition began to form. The study, which aims to reveal the social and personal struggles of the Turks from a sufi perspective, has also served the functional method of ethnography. With a multi-disciplinary approach, qualitative, comparative and meta-analysis research methods were used in pedagogical, psychological and sociological original inferences, benefiting from modern sciences as well as the classical teachings of sufism. In this respect, the study will contribute to the awareness of the values that epics adopt as ideals by serving the multi-layered and multi-faceted function of epics besides the widespread effectiveness of the science of sufism.

Keywords

Sufism, Dede Korkut, Uruz Bey Epic, Religious, Test, Self.

References

• Artun, Erman. Anonim Türk Halk Edebiyatı Nesri. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Bascom, William R. “Four Functions of Folklore”, Joumal of Amcrican Folklore 67 (1954), 333-349.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Chavannes, Edouard. Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. çev. Mustafa Koç. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Çobanoğlu, Özkul. Aşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Dadan, Ali. Taberî Tarihindeki Türklerle İlgili Rivâyetlerin Tespiti ve Değerlendirilmesi-Hz. Peygamber Döneminden Emevîler’in Sonuna Kadar. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demiray, Uğur. Genel İletişim. Ankara: Pegem Yayıncılık, 2007.
• Demirli, Ekrem. İbnü'l- Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufî Kitap, 2013.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: M.E.B., 1971.
• Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi, 1994.
• Elkin, Fredrich. Çocuğun Sosyalleşmesi. İstanbul: Gündoğan Yayınları, 1995.
• Eliuz, Ülkü. “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Tipler”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildiri Metinleri’nde. Ankara: AKM Yayınları, 2000, 139-155.
• Eyüboğlu, Dursun Can. Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları, 2019.
• Eyüboğlu, Dursun Can. “Dede Korkut’taki Boğazca Fatma”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 4/7 (2021), 90-116.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri. haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları, 2000, 157-160.
• Gazâlî, Muhammed. İhya. çev. Mustafa Çağrıcı. İzmir: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Gazâlî, Muhammed. Ey Oğul. çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yay., 2011.
• Gazâlî. Muhammed. Yol Gidenlerin Kılavuzu ve Arayanların Bahçesi. çev. Abdulhalık Duran. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2004.
• Genç, Reşat. “Kültür Tarihimizde Destanların Yeri ve Dede Korkut’taki Olayların Zamanı Üzerine”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni. Ankara: AKM Yayınları, 1999, 169 172.
• Hakîm, Suad. “Kadının İbn Arabî'de İkili Tasavvuru”, Sûfî Gelenek ve Hayat Keşkül, 2006/8, 30-36.
• Hallowell, A.Irving. “Myth, Culture and Personality”. American Anthropologist 9 (1947), 544-556.
• Herskovits, Melville J. Man and His Works. New York: Alfred A Knope, I948.
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî. al-Amr al-Muḥkam al-Marbut fimâ Yalzam Ahl Tariq Allah –Ta’âlâ- min al-Shurût. b.y.: el-Matbaatü’l-Cevâ’ib, 1885.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. al-Futūḥāt al-Makkiyya. thk. Abd’aziz Sultan el-Mansub. 1-13. b.y.: Vizâratü’s-Sekâfe, 2010.
• Kaval, Musa. Mevlâna’nın Mesnevi’sinde İnsan, Kadın ve Nefis. Ankara: Akademisyen Yayınevi, 2022.
• Kelâbâzî. Ta’aruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• Köprülü, Fuat. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Kütükoğlu, Mübahat. Tarih Araştırmalarında Usul. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 1995.
• Malinowski, Bronislaw. Crime and Custom in Savage Society. New York: Harcourt Brace, 1926.
• Mevlâna. Fîhi Mâ Fîh. çev. M. Ülker Tarıkahya. İstanbul: MEGSB Yayınları, 1985.
• Mevlâna. Mesnevî. çev. Veled Çelebi İzbudak. İstanbul: M.E.B. Yay., 1990.
• Mevlâna. Mesnevî-i Şerîf. çev. Ahmed Avni Konuk. İstanbul: Kitabevi, 2010.
• Nazlı, Serap. Aile Danışmanlığı. Ankara: Arı Yayıncılık, 2013.
• Nerimanoğlu, Kamil Veliyev. “Türk Edebiyatının Ana Kitabı, Dede Korkut Oğuznâmeleri”. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: AKM Yayınları, 2000.
• Özgüven, İbrahim Ethem. Evlilik ve Aile Terapisi, Ankara: Pdrem Yayınları, 2000.
• Öztürk, Ali. Anonim Türk Edebiyatı, Erzurum: Bayrak Yayınları, 1986.
• Şimşek, Ahmet. “İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretiminde Hikaye Anlatım Yönteminin (Storytelling) Kullanımı”, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi 2000.
• Tarhan, Nevzat. Kadın psikolojisi, İstanbul: Nesil Yayınları, 2005.
• Tural, Sadık. Tarihten Destana Akan Duyarlılık, Ankara: AKM Yayınları, 2000.
• Türkeş Günay, Umay. “Dede Korkut Kitabı Ve Toplumsal Değerlerin Tahlili, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara: AKM Yayınları, 2000, 191-202.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1991.
• Yesevi, Ahmed Dîvân-ı Hikmet, Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2016.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Yayınları, 2021.