Qur’an and Tafsir in the Transition to Multi-Party Life: The Case of Ehli Sunnah Journal

Year 2025, , 141 - 161, 30.04.2025

Emrah Balık , Muhammet İkbal Çalış

https://doi.org/10.31121/tader.1638583

Abstract

With the transition to a multi-party system in Turkey in 1946, the rigid secularism policies of the single-party era softened, leading to partial improvements in areas such as freedom of religion and conscience, religious education, and the increased influence of the Directorate of Religious Affairs (Diyanet). The transition period to multi-party governance was also significant for revitalizing and diversifying the publishing landscape. Accordingly, Islamic journals, which emphasized religious guidance activities, began to feature topics such as the Qur’an, tafsir (Qur’anic exegesis), hadith, Islamic jurisprudence (fiqh), and Islamic history to inform society. One such journal, Ehli Sünnet Dergisi, aimed primarily to educate Muslims, especially the youth, on the principles of Islam. In this context, the article aims to examine the status of the Qur’an and its exegesis in the Ehli Sünnet Dergisi in response to the political transformation and changes experienced during the transition from the single-party era to the multi-party system. The reflections in the writings of Abdurrahim Zapsu (d. 1958), the editor-in-chief and publisher of the journal, are identified through document analysis. Additionally, the nature of the tafsir featured in the journal’s exegesis column, the characteristics of the exegete, the methodology employed, and the contemporary issues addressed in the tafsir are analyzed. Understanding the revival of religious life after May 1950 through the lens of such journals will contribute to an accurate understanding of the developments during the multi-party period. Notably, as observed in many Islamic journals, there is a significant difference between the approaches of Ehli Sünnet Dergisi before and after May 1950. From its inception in 1947 until the years 1949–50, the journal maintained a cautious publishing policy. However, starting from this period, the journal began to address more bold topics, particularly regarding religion and secularism. This historical shift is also reflected in the exegesis column. Until 1949, contemporary issues were scarcely addressed in the journal’s tafsir section. However, this reserved stance changed markedly with the appointment of Şemsettin Günaltay, a prime minister with a medrese background, who played a key role in the transition to a multi-party system and developments in religious education.

Keywords

Tafsir, Multy-Party Life, Islamist Journals, Journal of Ehli Sunnah, Qur’an

Çok Partili Hayata Geçişte Kur’an ve Tefsir: Ehli Sünnet Dergisi Örneği

Abstract

Türkiye’de 1946 yılında başlayan çok partili hayatla birlikte tek parti döneminin katı laiklik politikaları yumuşamış, başta Diyanet’in etkisinin artırılması olmak üzere din ve vicdan özgürlüğü, dinî tedrisat gibi alanlarda kısmi iyileştirmeler meydana gelmiştir. Çok partili hayata geçiş yılları, aynı zamanda yayın hayatının yeniden canlanarak çeşitlenmesine ve çoğalmasına zemin hazırladığı için de önem arz etmektedir. Nitekim irşat faaliyetlerinin ön planda tutulduğu İslâmcı dergilerde, toplumu bilgilendirme gayesiyle Kur’an, tefsir, hadis, fıkıh ve İslâm tarihi gibi konulara yer verilmiştir. İslâmi ilimleri konu edinen Ehli Sünnet Dergisi de başta gençler olmak üzere Müslümanlara İslâm dininin kaidelerini öğretmeyi şiar edinmiştir. Bu bağlamda makale, tek parti döneminden çok partili hayata geçiş sürecinde yaşanan siyasi kırılma ve değişim karşısında, Kur’an ve tefsirin Ehli Sünnet Dergisi özelindeki durumunu tespit etmeyi amaçlamaktadır. Derginin başyazarı ve imtiyaz sahibi olan Abdurrahim Zapsu’nun (v. 1958) kaleme aldığı yazılardaki yansımalar doküman analizi yöntemi ile tespit edilmiştir. Aynı zamanda genellikle müstear isimle neşrettiği tefsir köşesindeki tefsirin mahiyeti, müfessirin özellikleri, tefsirde kullanılan metot ve tefsirde yer verilen güncel meselelere dair konular incelenmiştir. Mayıs 1950’den sonra yeniden canlanan dinî hayatın, dergiler düzleminden hareketle tespit edilmesi, çok partili hayat dönemindeki gelişmelerin doğru bir şekilde anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Nitekim birçok İslâmcı dergide olduğu gibi Ehli Sünnet Dergisi’nde de Mayıs 1950’den önceki yaklaşım ile sonrası arasında belirgin bir farklılık müşahede edilmektedir. Zira yayın hayatına başladığı 1947 yılından 1949-50 yılına kadar temkinli bir yayın politikası takip eden Ehli Sünnet Dergisi, bu tarihlerden itibaren başta din ve laiklik hususunda olmak üzere daha cesur yazıları konu edinmiştir. Söz konusu tarihî farklılık tefsir köşesinde de temayüz etmektedir. Zira 1949 yılına kadar tefsirde güncel konulara neredeyse hiç yer verilmeyen Ehli Sünnet Dergisi’nde, çok partili hayata geçişte ve din eğitimi hususundaki gelişmelerde önemli bir rol üstlenen Şemsettin Günaltay’ın, medrese kökenli bir başbakan olarak bu yılda göreve başlamasıyla birlikte söz konusu mesafeli duruş belirgin bir şekilde değişmiştir.

Keywords

Tefsir, Çok Partili Hayat, İslâmcı Dergiler, Ehli Sünnet Dergisi, Kur’an

انتقال إلى الحياة متعددة الأحزاب في القرآن والتفسير: مثال مجلة أهل السنة

Abstract

مع بداية الحياة متعددة الأحزاب في تركيا عام 1946، شهدت السياسات الصارمة للعلمانية خلال فترة الحزب الواحد تخفيفًا تدريجيًا، حيث طرأت تحسينات جزئية في مجالات مثل حرية الدين والضمير، والتعليم الديني، لا سيما فيما يتعلق بزيادة تأثير رئاسة الشؤون الدينية (ديانت). وهكذا، بدأت المجلات الإسلامية، التي تولي اهتمامًا خاصًا للأنشطة الإرشادية، في تخصيص مساحة لموضوعات مثل القرآن والتفسير والحديث والفقه والأخلاق وتاريخ الإسلام وجغرافيته، بهدف توعية المجتمع. ومن بين هذه المجلات، مجلة أهل السنة التي تتخذ من العلوم الإسلامية مصدرًا أساسيًا لها، وتلتزم بتعليم المسلمين، وخصوصًا الشباب، قواعد الدين الإسلامي. وفي هذا السياق، تهدف هذه المقالة إلى رصد وضع القرآن والتفسير في مجلة أهل السنة في ظل التحول السياسي والتغيرات التي شهدتها مرحلة الانتقال من فترة الحزب الواحد إلى الحياة متعددة الأحزاب. ويتم تحديد انعكاسات هذه المرحلة من خلال تحليل الوثائق المتعلقة بالمقالات التي كتبها عبد الرحيم زابسو (توفي عام 1958)، وهو رئيس تحرير المجلة ومالك امتيازها. كما يتم في البحث دراسة طبيعة التفسير المنشور في ركن التفسير بالمجلة، والذي كان الكاتب ينشره غالبًا بأسماء مستعارة، حيث يتم تحليل خصائص المفسر، والمنهج المستخدم في التفسير، والقضايا المعاصرة التي تناولها. ومن خلال دراسة الحياة الدينية التي انتعشت مجددًا بعد مايو 1950 عبر رصدها من خلال المجلات، يمكن فهم التطورات التي شهدتها فترة الحياة متعددة الأحزاب بشكل أكثر دقة. ذلك لأن مجلة أهل السنة، التي اتبعت نهجًا حذرًا في سياستها التحريرية منذ انطلاقها عام 1947 وحتى عامي 1949-1950، بدأت بعد هذه الفترة في تناول مواضيع أكثر جرأة، وخاصة فيما يتعلق بالدين والعلمانية. وقد تجلّى هذا الفارق التاريخي في ركن التفسير بالمجلة، حيث تم تفسير سور الفاتحة والبقرة وآل عمران. إذ إن المجلة، التي لم تكن تعطي أهمية تُذكر للقضايا المعاصرة في تفسير القرآن حتى عام 1949، شهدت تحولًا واضحًا مع تولي شمس الدين غونالطاي، وهو رئيس وزراء من خلفية مدرسية دينية، لمنصبه خلال هذه السنة، وهو ما أدى إلى تغيير واضح في موقف المجلة من القضايا الدينية والتعليمية في ظل التحول نحو الحياة متعددة الأحزاب.

Keywords

التفسير, الحياة متعددة الأحزاب, المجلات الإسلامية, مجلة أهل السنة, القرآن

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-hafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehere mine’l-ehâdîs ʿalâ elsineti’n-nâs. Kahire: Mektebetu’l-kudsî, 1351/1932.
• Aydar, Hidayet. “Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi ve Türk Kültür Hayatına Katkıları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2006), 23-43.
• Coştu, Kamil. “Ehli Sünnet Dergisinin ve Abdurrahim Zapsu’nun Dini İçerikli Yayıncılık Serüveni”. İslam’ı Uyandırmak Çok Partili Yaşama Geçilirken İslamcı Düşünce ve Dergiler. ed. Lütfi Sunar. 419-434. İstanbul: Limit Ofset, 2018.
• Çağlı, Yusuf. “Kur’an Tercemesi Hakkında”. Ehli Sünnet 3/58 (Nisan 1949), 14.
• Çantay, Hasan Basri. “Kur’anı Hakim ve Meâli Kerim”. Ehli Sünnet 6/121 (Eylül 1952), 11-12.
• Demirci, Mehmet. “Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/1 (Nisan 2017), 21-46.
• Ecer, Münir. “İmam-Hatip Kurslarının Açılması Sürecinin İslamcı Dergilere Yansıması: Ehli Sünnet Dergisi Örneği”. BILTEK-IX: 9th International BILTEK Congress on Current Developments in Science. ed. Ayşegül Ayyıldız. 60-73. Hakkâri: Proceedings Book, 2024.
• Ehli Sünnet. “Bastığımız Dalı Ezmeyelim ve İnciltmeyelim”. Ehli Sünnet 9/92 (Kasım 1950), 12-13.
• Ehli Sünnet. “Tefsir Nedir?”. Ehli Sünnet 1/27 (Ocak 1948), 7.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/28 (Ocak 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/29 (Şubat 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/31 (Mart 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/32 (Mart 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/33 (Nisan 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/34 (Nisan 1948), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/49 (Aralık 1948), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/50 (Aralık 1948), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/65 (Ağustos 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/67 (Eylül 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/68 (Eylül 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/69 (Ekim 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/70 (Ekim 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/71 (Kasım 1949), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/85 (Haziran 1950), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 5/101 (Ağustos 1951), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 5/103 (Kasım 1951), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/106 (Şubat 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/107 (Şubat 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/109 (Mart 1952), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/110 (Nisan 1952), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/111 (Nisan 1952), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/112 (Mayıs 1951), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/113 (Mayıs 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/114 (Haziran 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/115 (Haziran 1951), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/117 (Temmuz 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/119 (Ağustos 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/122 (Ekim 1952), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/123 (Ekim 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/126 (Aralık 1952), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/131 (Mart 1953), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/132 (Nisan 1953), 5.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/133 (Mayıs 1953), 4.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/134 (Mayıs 1953), 6.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/135 (Haziran 1953), 6.
• Ehli Sünnet. “Tefsir”. Ehli Sünnet 7/137 (Temmuz 1953), 4.
• Ehli Sünnet. “Türkçe Namaz”. Ehli Sünnet 3/71 (Kasım 1949), 13-14.
• Erdönmez, Naci. “Bir Tefsir Münasebetile”. Ehli Sünnet 2/48 (Kasım 1948), 11, 16.
• Eşit, Davut. “Cumhuriyet Döneminde Fıkıh Meseleleri: Ehl-i Sünnet Dergisi Örneği”. Cumhuriyet Dönemi İslami İlimler. ed. Halil Aldemir - Yusuf Ağkuş. 291-320. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Hancıoğlu, İhsan. - Trabzon Araklı Köyler Kâtibi Mehmet Soyer. “Anketimize Cevaplar”. Ehli Sünnet 4/91 (Ekim 1950), 13.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/41 (Ağustos 1948), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 2/42 (Ağustos 1948), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/59 (Mayıs 1949), 4, 11.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/63 (Temmuz 1949), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/64 (Temmuz 1949), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 3/74 (Aralık 1949), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/75 (Ocak 1950), 12.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/76 (Ocak 1950), 4;
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/79 (Mart 1950), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/84 (Mayıs 1950), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/86 (Haziran 1950), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/87 (Temmuz 1950), 5.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 4/89 (Ağustos 1950), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 5/97 (Nisan 1951), 4.
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 5/98 (Mayıs 1951), 5;
• H. T. Hafidi. “Tefsir”. Ehli Sünnet 5/99 (Haziran 1951), 4.
• İbn Ebû Hâtim. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. nşr. Esed Muhammed el-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1998.
• İDP, İslamcı Dergiler Projesi. Ehli Sünnet. Erişim 1 Ekim 2024. https://katalog.idp.org.tr/dergiler/17/ehli-sunne
• Kalaç, Rıdvan. “Cumhuriyet Dönemi İslâmi Dergilerde Hadis Yorumculuğu: Ehl-i Sünnet Dergisi Örneği”. Cumhuriyet Dönemi İslami İlimler. ed. Halil Aldemir - Yusuf Ağkuş. 223-266. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Kırmıt, Ömer Faruk. “İslami Çizgide Yayın Yapan Ehli Sünnet Dergisi’nde 1947’de Yazılacak Olan Din Eğitimi Kitabının Nasıl Olmasına Dair Milli Eğitim Bakanlığı’na Yazılan Açık Mektuplar”. İslâmi Araştırmalar 35/1 (2024), 1-20.
• Koştaş, Münir. “Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (1989), 1-27.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Küçükkaya, Hatice. “Abdurrahim Zapsu ve Ehli Sünnet Dergisi”. 9. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-II. ed. Burak Yuvalı vd. 439-459. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Nesimi Oğlu Hulusi Bitlisli. “Kur’an Terceme Edilebilir Mi?”. Ehli Sünnet 3/58 (Nisan 1949), 15.
• Öz, Asım. “Hassas Bir Muhalefet Politikası Geçiş Sürecinde Dindar-Milliyetçi Dergiler”. İslam’ı Uyandırmak Çok Partili Yaşama Geçilirken İslamcı Düşünce ve Dergiler. ed. Lütfi Sunar. 5-98. İstanbul: Limit Ofset, 2018.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 2008.
• Said Nursi. “Kur’an Nedir?”. Ehli Sünnet 4/76 (Ocak 1950), 12.
• Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi. Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-İlmiyyesi/Musa Carullah Bigiyef'e Reddiye. İstanbul: Bedir Yayınları, 2021.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Sünenü Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâ Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Gârbi’l-İslâmî, 1998.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Abdürrahim Zapsu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/127-128. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Zapsu, Abdurrahim. “Bir Adlî Tatbikat”. Ehli Sünnet 6/108 (Mart 1952), 10-11.
• Zapsu, Abdurrahim. “Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Heyetine Açık Bir Mektup”. Ehli Sünnet 6/117 (Temmuz 1952), 7-8.
• Zapsu, Abdurrahim. “Kur’anı Kerimi Yayma”. Ehli Sünnet 4/90 (Eylül 1950), 5-8.
• Zapsu, Abdurrahim. “Kur’an tercüme edilir mi?”. Ehli Sünnet 3/56 (Mart 1949), 10-12.
• Zapsu, Abdurrahim. “Muhasebemiz”. Ehli Sünnet 6/127 (Aralık 1952), 9.
• Zapsu, Abdurrahim. “Radyoda Kuranı Kerim Meselesi”. Ehli Sünnet 4/89 (Ağustos 1950), 12-13.
• Zapsu, Abdurrahim. “Sayın Adnan Menderes”. Ehli Sünnet 6/125 (Kasım 1952), 2.
• Zapsu, Abdurrahim. “Sayın T. Melene İkinci Mektup”. Ehli Sünnet 7/129 (Ocak 1953), 10-12.
• Zapsu, Abdurrahim. “Tefsir”. Ehli Sünnet 6/116 (Temmuz 1952), 4.