Dijital Beşeri Bilimlerin Kur’an El Yazmalarına Uygulanabilirliği: Yöntemler, Uygulamalar ve Karşılaşılan Sorunlar

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 214 - 231, 30.04.2025

Ayşenur Elif Ünal Şahin

https://doi.org/10.31121/tader.1643718

Abstract

Son yıllarda dünyada büyük bir ilgi gören dijital beşeri bilimler, el yazmaları ve matbu eserlerin dijital ortama aktarılmasına yönelik önemli gelişmeler kaydetmiştir. Ancak bu alandaki yenilikle-rin Arapça ve Osmanlı Türkçesi gibi sağdan sola ve harfleri bitiştirilerek yazılan metinlere uygulanması görece yeni bir olgudur. El yazmalarının dijitalleştirilmesi ve otomatik transkripsiyonu, yapay zekâ destekli sistemler aracılığıyla gelişim göstermekte olup, özellikle Transkribus ve eSc-riptorium gibi yazılımlar bu süreçte öne çıkmaktadır. Transkribus, başlangıçta Latin harfli metinler için geliştirilmiş olup Arapça el yazmaları üzerinde yeterli verimliliğe ulaşamamıştır. eScripto-rium, kraken eklentisiyle Arap harfli metinleri dijitalleştirmede daha başarılı bir yapı sunmasına rağmen, Kur’an el yazmaları üzerinde istenilen verimi sağlayamamaktadır. Arapça metinlerin dijital analizine yönelik OpenITI ve KITAB gibi projeler, her ne kadar doğrudan mushaflara odaklanmasa da, sahip oldukları dijital altyapı ve karşılaştırmalı analiz algoritmalarıyla kıraat farklılıklarının incelenmesine dolaylı fakat değerli katkılar sunmaktadır. Mushaf el yazmaları ve sonraki süreçte onların paleografik ve dilbilimsel analizine odaklanan projeler arasında InterSa-ME ve Qoroyo projeleri dikkat çekmektedir. InterSaME, İslam, Hristiyanlık ve Yahudilik’te kut-sal metinlerin yazılı ve sözlü aktarım süreçlerini karşılaştırmalı olarak incelerken, Qoroyo, Sami dillerde yazılmış kutsal metinlerin dilbilimsel analizine odaklanmaktadır. Qoroyo, yapay zekâ destekli dilbilimsel modellemeler kullanarak kutsal metinlerin morfolojik yapısını daha detaylı analiz ve mukayese etmeyi hedeflemektedir. Mushaf el yazmalarına doğrudan odaklanan bir di-ğer proje ise QurCan projesidir. Bu proje, kıraat farklılıklarını inceleyerek erken dönem Kur’an el yazmalarında hangi kıraat geleneklerinin hakim olduğunu tespit etmeyi amaçlamaktadır. Bu projeler, mushafların hat, kıraat tarihi gibi açılardan taşıdığı önemi ortaya koymakla birlikte, teorik arka planlarının ve metodolojik tutarlılıklarının da derinlemesine incelenmesini gerektirmektedir. Bu çalışmada, Kur’an el yazmalarının dijital beşeri bilimler bağlamındaki ele alınış biçimleri de-ğerlendirilmiş; mevcut yazılım ve projeler üzerinden yürütülen tartışmalar, bu alana yön verecek yenilikçi ve işlevsel projelerin gelişimine katkı sağlama amacıyla yapılmıştır.

Keywords

El Yazmaları , Kur’an , Dijital , Intersame , eScriptorium , Qoroyo

قابلية تطبيق العلوم الإنسانية الرقمية على مخطوطات القرآن: المنهجيات، التطبيقات، والتحديات

Abstract

في السنوات الأخيرة، حظيت العلوم الإنسانية الرقمية باهتمام واسع على الصعيد العالمي، لا سيما في مجال رقمنة المخطوطات والمطبوعات. ومع ذلك، فإن تطبيق هذه الابتكارات على النصوص المكتوبة من اليمين إلى اليسار وبالخط المتصل، مثل اللغة العربية والعثمانية التركية، يُعد ظاهرة حديثة نسبيًا. لقد شهدت عملية رقمنة المخطوطات ونقلها إلى النصوص الرقمية تطورًا ملحوظًا بفضل الأنظمة المدعومة بالذكاء الاصطناعي، حيث برزت منصات مثل Transkribus وeScriptorium كأدوات رئيسية في هذا السياق. إلا أن Transkribus، الذي صُمم في الأساس للنصوص بالحروف اللاتينية، لم يحقق الكفاءة المطلوبة في التعامل مع المخطوطات العربية. أما eScriptorium، فعلى الرغم من تقديمه بنية أفضل بفضل إضافة Kraken، إلا أنه لا يزال غير قادر على تحقيق الأداء المطلوب في مخطوطات المصحف الشريف. من جهة أخرى، تقدم مشروعات مثل OpenITI وKITAB مساهمات غير مباشرة لكنها مهمة في تحليل اختلافات القراءات القرآنية، من خلال بنيتها الرقمية المتقدمة وخوارزميات المقارنة النصية، على الرغم من أنها لا تركز بشكل مباشر على مخطوطات المصحف. ومن بين المشاريع التي تركز على المخطوطات القرآنية وتحليلها الباليوغرافي واللغوي، يبرز مشروعا InterSaME وQoroyo. يقوم مشروع InterSaME بدراسة مقارنة لعمليات النقل الشفهي والكتابي للنصوص المقدسة في الإسلام والمسيحية واليهودية، بينما يركز Qoroyo على التحليل اللغوي للنصوص المقدسة المكتوبة باللغات السامية، مستخدمًا نماذج لغوية مدعومة بالذكاء الاصطناعي لتحليلها الصرفي بشكل مفصل. أما مشروع QurCan، فهو يُعنى بتحليل اختلافات القراءات بهدف تحديد التقاليد القرائية السائدة في المخطوطات القرآنية المبكرة. ورغم ما تقدمه هذه المشاريع من مساهمات لفهم تاريخ الخط والقراءات، إلا أنها تبرز أيضًا الحاجة إلى دراسة أعمق للأطر النظرية والاتساق المنهجي الذي تستند إليه. وتتناول هذه الدراسة كيفية معالجة مخطوطات المصحف في سياق العلوم الإنسانية الرقمية، من خلال تقييم البرمجيات والمشروعات الحالية، وتشجيع تطوير مبادرات رقمية مبتكرة وفعالة في هذا المجال.

Keywords

Qoroyo , InterSame , eScriptorium , لرقمنة , المخطوطات , القرآن

The Applicability of Digital Humanities to Qur’anic Manuscripts: Methods, Practices, and Challenges

Abstract

In recent years, digital humanities have gained considerable global interest, especially in advan-cing the digitization of manuscripts and printed works. However, the application of such innova-tions to right-to-left and cursively written scripts like Arabic and Ottoman Turkish remains a relatively recent phenomenon. The digitization and automatic transcription of manuscripts have progressed through AI-supported systems, with platforms like Transkribus and eScriptorium emerging as key tools in this process. While Transkribus was initially designed for Latin-script texts and has not achieved sufficient efficiency for Arabic manuscripts, eScriptorium—with its Kraken plugin—offers a more robust structure for digitizing Arabic-script texts, yet still falls short in delivering optimal results for Qur’anic manuscripts. Projects such as OpenITI and KI-TAB, although not directly focused on muṣḥaf manuscripts, offer indirect yet significant contri-butions to the analysis of qirāʾāt variations through their advanced digital infrastructure and text comparison algorithms. Among the projects centered on muṣḥaf manuscripts and their subsequ-ent paleographic and linguistic analysis, InterSaME and Qoroyo stand out. InterSaME conducts a comparative study of the written and oral transmission processes of sacred texts within Islam, Christianity, and Judaism, while Qoroyo focuses on the linguistic analysis of sacred texts written in Semitic languages. Using AI-supported linguistic modeling, Qoroyo aims to perform detailed morphological analysis and comparison of these texts. Another project directly addressing Qur’anic manuscripts is the QurCan project, which seeks to examine variant readings and iden-tify dominant qirāʾāt traditions in early Qur’anic manuscripts. While these projects underscore the importance of muṣḥaf studies in the history of script and recitation, they also call for a dee-per examination of the theoretical frameworks and methodological consistency underlying them. This study evaluates the treatment of Qur’anic manuscripts within the context of digital humani-ties and discusses current software and projects to encourage the development of innovative and functional future initiatives in this field.

Keywords

Dijital , Quran , manuscripts , Intersame , eScriptorium , Qoroyo

References

• Abay, Muhammet. “Tefsir Tarihi İçin Bir Veritabanı Modeli”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/15 (Haziran 2007), 33-54. https://doi.org/10.17335/suifd.49342
• Abay, Muhammet. “Tefsir Tarihi Yazımı ve Bilişim Teknolojileri”. Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu. ed. Mustafa Karagöz. 357-378. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Abay, Muhammet. “Teknoloji Hattın Neresinde? Dijital Tipografi ve Nesih Hattı”. Derin Tarih 13 (2018), 2-7.
• AIWG, Akademie für Islam in Wissenschaft und Gesellschaft. “Linked Open Tafsīr”. Erişim 05 Şubat 2025. https://aiwg.de/kurzbeschreibung_linked-open-tafsir/
• Allen, Jonathan Parkes. eScriptorium and Quranic Manuscripts. E Posta (03 Eylül 2024).
• Allen, Jonathan Parkes. “Introducing the Digital Islamicate Humanities Survey”. OpenITI. 23 Ağustos 2024. Erişim 06 Ekim 2024. https://openiti.org/2024/08/23/Introducing-the-Digital-Islamicate-Human.html
• Barczok, Ralph vd. “Dhimmis and Muslims – Analyzing Multi-Religious Spaces in the Medieval Muslim World (DhiMu)”. Mixing Methods: Practical Insights from the Humanities in the Digital Age. ed. Birgit Schneider vd. 105-122.
• Bielefeld University Press, 2023. https://doi.org/10.1515/9783839469132-012
• Bausi, Alessandro vd. (ed.). Comparative Oriental Manuscript Studies: An Introduction. Hamburg: Tredition, 2015.
• Camel Tools. “Overview”. Erişim 15 Ocak 2025. https://camel-tools.readthedocs.io/en/latest/overview.html#about
• Chauhan, Rohan. “eScriptorium: Digital Text Production for Urdu, Hindi, and Bengali Print, part 1”. The Digital Orientalist. Erişim 05 Şubat 2025. https://digitalorientalist.com/2022/11/15/escriptorium-digital-text-production-for-urdu-hindi-and-bengali-print-part-1/
• Chauhan, Rohan. “Train Your Own OCR/HTR Models with Kraken, Part 1”. The Digital Ori-entalist. 26 Eylül 2023. Erişim 06 Ocak 2025. https://digitalorientalist.com/2023/09/26/train-your-own-ocr-htr-models-with-kraken-part-1/
• Çalışkan, İsmail. “Mushaf Araştırmalarında Neredeyiz? ‘Batı Oryantalizminin Mushaf Tarihi Araştırmaları -Paradigma ve Yöntemler’ (İstanbul 17-18 Şubat 2020) Adlı Çalıştay Üzerine Bir Değerlendirme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/1 (30 Nisan 2020), 174-182.
• Çelik, Yusuf. “Qoroyo Projesi ve Dijital Kur’an Araştırmaları Hakkında Röportaj” (Görüşmeci: Ayşenur Elif Ünal Şahin, Görüşme 2 Ağustos 2024).
• Derin Can, Elif. “TRANSKRIBUS ile Osmanlı Türkçesi’nin Dijitalleştirilmesi”. Digital Ottoman Studies. Erişim 05 Şubat 2025. https://www.digitalottomanstudies.com/post/kopyası-transkribus-ile-osmanlı-türkçesi-nin-dijitalleştirilmesi?lang=tr
• Farasa. “Home page”. Erişim 15 Ocak 2025. https://farasa.qcri.org/
• Fedeli, Alba. “Early Qurʾānic Manuscripts: Re-mediating Their Manuscript Page in the Most Recent Digital Form as Part of the InterSaME Project”. The Qurʾan and Its Handwrit-ten Transmission. 4/53-104. Leiden: Brill, 2024.
• Gelgeç, Sevim. “Yapay Zekâ Modellerinin Tefsir Tarihi Özelinde İncelenmesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 (31 Aralık 2024), 493-519. https://doi.org/10.33415/daad.1583578
• GitHub. “GitHub - Mittagessen/Kraken: OCR Engine for All the Languages”. Erişim 15 Nisan 2025. https://github.com/mittagessen/kraken
• GitLab. “Scripta / Escriptorium”. 14 Ocak 2025. Erişim 05 Şubat 2025. https://gitlab.com/scripta/escriptorium
• González Martínez, Alicia - Milo, Thomas. “A New Strategy for Arabic OCR Based on Script Analysis and Synthesis”. Égypte/Monde Arabe 22/2 (17 Aralık 2020), 21-30. https://doi.org/10.4000/ema.13146
• Gökkır, Necmettin - Bilal Gökkır (ed.). Kur’an Araştırmaları ve Oryantalizm. İstanbul : Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 2023. http://ktp.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=416671&wKitaplar=kuran+ara%C5%9Ft%C4%B1rmalar%C4%B1+ve+oryantalizm
• Gözeler, Esra vd. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’ı Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Ola-rak Okumak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (01 Ağustos 2012), 219-253. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001373
• Hosna, Asmaul vd. “Transfer Learning: A Friendly Introduction”. Journal of Big Data 9/1 (22 Ekim 2022), 102. https://doi.org/10.1186/s40537-022-00652-w
• Kara, İrfan. Kur’an Araştırmalarında Yapay Zekâ. Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Karayiğit, Rahime. “Dijitalleştirme Çalışmalarında El Yazması Metinlerin Yapay Zekâ Yardımıyla Deşifre Edilmesi eScriptorium Programı Örneği”. İslam Araştırmaları Dergisi 53 (20 Ocak 2025), 189-197. https://doi.org/10.26570/isad.1530174
• Kösesoy, Abdulvahap. “Linked Open Tafsīr Sempozyumu İslam’ın Doğuşunun Dinamiklerini Yeniden İnşa Etmek – İmkanlar ve Sınırlar Linked Open Tafsīr Projesinin Birinci Aşamasının Tamamlanması (Uluslararası Sempozyum, 18-20 Temmuz 2022, Bad Homburg-Almanya)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (30 Kasım 2022), 1159-1177.
• Nigst, Lorenz vd. “OpenITI: a Machine-Readable Corpus of Islamicate Texts”. Zenodo, 06 Ekim 2020. https://doi.org/10.5281/zenodo.4075046
• Pasha, Arfath vd. “MADAMIRA: A Fast, Comprehensive Tool for Morphological Analysis and Disambiguation of Arabic”. Proceedings of the 9th International Conference on Language Resources and Evaluation, 1094-1101. Patel, Kayur vd. “Investigating Statistical Machine Learning as a Tool For Software Develop-ment”. 667-676, 2008. https://doi.org/10.1145/1357054.1357160
• Qamus. “Arabic Morphology Analysis”. Erişim 15 Ocak 2025. http://www.qamus.org/morphology.htm eScriptorium. "Homepage”. Erişim 05 Şubat 2025. https://escriptorium.openiti.org/
• Romanello, Matteo vd. “Detecting Text Reuse with Passim”. ed. Anna-Maria Sichani. Programming Historian. https://programminghistorian.org/en/lessons/detecting-text-reuse-with-passim
• Readcoop. “What we do: Transkribus - AI Platform”. Erişim 15 Ocak 2025. https://readcoop.org/what-we-do
• Santás de Arcos, Iria. “BOWEN SAVANT, Sarah et al. KITAB Project. Knowledge, Information, Technology, and the Arabic Book”. Revista de Humanidades Digitales 5 (25 Ka-sım 2020), 197-199. https://doi.org/10.5944/rhd.vol.5.2020.24274
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Dijital Beşerî Bilimler Bağlamında İlahiyat/İslâmî İlimler”. İslam Tetkikleri Dergisi 12/2 (30 Eylül 2022), 845-891. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1123964
• Savant, Sarah Bowen. “About KITAB”. KITAB. Erişim 15 Ocak 2025. https://kitabproject.org/about/
• Sevinç, Sümeyye. “Piri Keşif Aracının Tefsir Araştırmalarında Kullanımı: İbn Kesîr’e Dair Çalışmaların Literatür İncelemesi”. Genç Mütefekkirler Dergisi 5/3 (24 Eylül 2024), 828-852.
• Smith, David. “dasmiq/passim”. Python, 03 Şubat 2025. https://github.com/dasmiq/passim
• Stokes, Peter A. vd. “The eScriptorium VRE for Manuscript Cultures”. Classics@ Journal 19/1 (2021). https://classics-at.chs.harvard.edu/classics18-stokes-kiessling-stokl-ben-ezra-tissot-gargem/
• Timmers, Myrthe. “ERC Consolidator Grant for Marijn van Putten: How Many Ways Are There to Read the Quran?” Leiden University. 11 Nisan 2022. Erişim 05 Şubat 2025. https://www.universiteitleiden.nl/en/news/2022/04/erc-consolidator-grant-for-marijn-van-putten-how-many-ways-are-there-to-read-the-quran
• Transkribus. “Agapet 13th Century Arabic”. Erişim 15 Ocak 2025. https://www.transkribus.org/model/agapet-13th-century
• Transkribus. “AI Powered Platform”. Erişim 15 Ocak 2025. https://www.transkribus.org/
• Transkribus. “Arabic Handwritten 18-20 c”. Erişim 15 Ocak 2025. https://www.transkribus.org/model/arabic-khat-17-20-century-handwritten
• Universität Hamburg. “The InterSaME Project”. Universität Hamburg. 16 Aralık 2020. Erişim 06 Şubat 2025. https://www.intersame.uni-hamburg.de/project.html
• Van Putten, Marijn. “Postdoctoral Researcher in the Canonization of the Quran Reading Traditions, University of Leiden”. Medieval and Early Modern Orients. 27 Ocak 2023. Eri-şim 29 Ocak 2025
• Vrije Universiteit Amsterdam, Faculty of Religion and Theology. “Digital Approaches to Sacred Texts - Research Team, Vrije Universiteit Amsterdam”. Erişim 10 Şubat 2025. https://vu.nl/en/about-vu/faculties/faculty-of-religion-and-theology/more-about/digital-approaches-to-sacred-texts-research-team