Erkeklerin Kadınlardan Üstün Olduğuna Kur’an Perspektifinden Bir Eleştiri: İbn Hazm Örneği

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 343 - 361, 30.04.2025

Kerim Yılmaz

https://doi.org/10.31121/tader.1585030

Abstract

Erkeklerin kadınlardan üstün olduğu düşüncesi farklı kültür ve medeniyet çevrelerinde dillendirilen bir olgudur. İslam’ın yayılmasıyla birlikte bu olgunun zaman zaman dillendirildiği görülmektedir. İslam ilim, kültür ve medeniyetinde önemli bir yeri olan Endülüs’te de erkeklerin kadınlardan üstün olduğunu düşünenlerin var olduğu anlaşılmaktadır. İbn Hazm’ın dini ve dünyevi alanda kadının konumu konusunda dönemin insanlarından ayrıldığı müşahede edilmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, Endülüs ilim geleneği içinde yetişmiş olan İbn Hazm’ın erkeklerin kadınlardan üstün olduğuna delil olarak kullanılan âyetlere yaklaşımını tespit etmeye çalışmaktır. Bu amaç doğrultusunda İbn Hazm’ın hayatı ve ilmî kişiliğine, kadın tasavvuruna yer verildikten sonra İbn Hazm’ın erkeklerin kadınlardan üstün olduğuna delil olabilecek âyetlere yaklaşımını otaya koyan örnekler üzerine yoğunlaşılacaktır. Verilerin tespitinde İbn Hazm’ın kendi eserlerine ek olarak günümüzde yapılan çalışmalardan da istifade edilerek onun fikirlerini belirlemek için betimleyici bir yöntem kullanılacaktır. İbn Hazm’ın yaşadığı dönemde Endülüs’te erkeklerin kadınlardan fazilet bakımından üstün olduğu düşüncesinin var olduğu müşahede edilmektedir. İbn Hazm erkeklerin kadınlardan üstün olduğu tezini âyetlerden hareketle çürütmeye çalışan ve kadınların haklarını savunan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. İbn Hazm’ın kadın tasavvurunun Kur’an’ın verilerinden destek alınarak kadınlara dini ve dünyevi açıdan haklarını teslim etmek üzere bina edildiğini ifade etmek mümkündür.

Keywords

Tefsir, Kur’an, İbn Hazm, Erkek, Kadın, Üstünlük, Endülüs

A Critique of the Superiority of Men over Women from the Qur’ānic Perspective: The Case of Ibn Ḥazm

Abstract

The idea that men are superior to women is a phenomenon expressed in various cultures and civilizations. With the spread of Islam, this phenomenon has occasionally been voiced. It is understood that in al-Andalus, which has an important place in Islamic science, culture and civilization, some thought that men were superior to women. It is observed that Ibn Ḥazm differed from the people of his time regarding the status of women in both religiously and worldly matters. In this context, this study aims to determine Ibn Ḥazm’s approach to the verses used as evidence for the superiority of men over women. In line with this purpose, Ibn Ḥazm’s life, his scholarly personality and his conception of women will be discussed, followed by examples that reveal Ibn Ḥazm's approach to the verses that may prove that men are superior to women. In addition to Ibn Ḥazm’s own works, a descriptive method will be used to determine Ibn Ḥazm’s ideas by making use of contemporary studies. In al-Andalus during Ibn Ḥazm’s time, the idea that men were superior to women in terms of virtue is observed to have existed. Ibn Ḥazm appears as someone who refutes the idea that men are superior to women based on verses and advocates for women’s rights. It is possible to state that Ibn Ḥazm’s conception of women is based on the Qur'ānic data to give women their religious and spiritual rights.

Keywords

Tafsīr, Qur’ān, Ibn Ḥazm, Man, Woman, Superiority, al-Andalus

نقد فوقية الرجال على النساء من منظور القرآن: ابن حزم أنموذجًا

Abstract

تُعَدُّ فكرة تفوُّق الرجال على النساء من القضايا التي طُرحت في سياقات ثقافية وحضارية متعدّدة، وقد لوحظ استمرار تداولها في بعض الفترات بعد انتشار الإسلام. ومن المعلوم أن الأندلس، التي شَكَّلَتْ مركزًا علميًّا وثقافيًّا بارزًا في الحضارة الإسلامية، لم تكن استثناءً من هذه الظاهرة، حيث وُجِدَ فيها من يعتقد بفوقية الرجال على النساء. وفي هذا السياق، يُلاحَظ أن ابن حزم الأندلسي تبنّى موقفًا مغايرًا لموقف العديد من معاصريه فيما يتعلق بمكانة المرأة في المجالين الديني والدنيوي. ومن هنا، يسعى هذا البحث إلى دراسة منهج ابن حزم، بوصفه أحد أعلام التقليد العلمي في الأندلس، في تفسير الآيات التي يُستدل بها على تفوُّق الرجال على النساء، وتحليل مقاربته النقدية لهذه الاستدلالات. ولتحقيق هذا الهدف، سيتم تناول السيرة العلمية لابن حزم، ثم استعراض رؤيته لمكانة المرأة، قبل التعمّق في تحليل النماذج التفسيرية التي طرحها فيما يتعلّق بالآيات المستخدمة كأدلة على تفوُّق الرجال. مصنّفات ابن حزم إلى جانب الدراسات الحديثة، بغية تقديم رؤية متكاملة حول موقفه. وتُشير المعطيات التاريخية إلى أن الاعتقاد بتفوُّق الرجال على النساء من حيث الفضيلة كان سائدًا في الأندلس خلال عصر ابن حزم. ومع ذلك، يبرز ابن حزم بوصفه أحد المفكرين وتعتمد الدراسة على منهج وصفي تحليلي، حيث سيتم الرجوع إلى الذين تصدَّوا لهذه الفكرة، مستندًا في ذلك إلى النصوص القرآنية، ومُحاولًا دحض هذه الأطروحة من خلال قراءة نقدية للآيات المعنية، مع التأكيد على حقوق المرأة في المجالين الديني والدنيوي. وعليه، يمكن القول إن تصوّره للمرأة بُني على أسس قرآنية، بهدف ترسيخ مبدأ العدالة في منحها حقوقها الدينية والاجتماعية.

Keywords

التفسير, القرآن, ابن حزم, الرجل, المرأة, الفوقية, الأندلس

References

• Altıkulaç, Tayyar. “Mekkî b. Ebû Tâlib”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/575-576. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. İbn Hazm Zahirilik Düşüncesinin Teorisyeni Hayatı Görüşleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Hazm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/39-52. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Ardoğan, Recep. “Kelamcılara Göre Nübüvvette Erkeklik Şartı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (Mart 2012), 75-104.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Zâhirîlik ve Mecâz: İbn Hazm Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi14/25 (Haziran 2012), 43-67. https://doi.org/10.17335/suifd.80771
• Atmaca, Gökhan. “Müfessirlere Göre Kavvâm Kelimesi -Nisâ Sûresi 34. Ayet Bağlamında-”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2013), 215-231.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, 2001.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstan-bul: Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekir. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. ‘Abdusselam Muhammed Ali Şahin. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2013.
• Dalgın, Nihat. “Kadın ve Erkeğin Şahitliği ile İlgili Naslardaki Düzenlemelerin İslam Huku-kuna Yansımaları Üzerine Değerlendirme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/4 (Ağustos 2005), 7-38.
• Durmuş, Zülfikar. “İslâm Düşüncesinde Resul-Nebi Ayrımı – Kur’an Bağlamında Eleştirel bir Yaklaşım-”. Diyanet İlmi Dergi 44/3, (2008), 49-72.
• Ebû Zehre, Muhammed. İbn Hazm: Hayâtühû ve ‘asruhû - ârâühû ve fıkhuhû. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, 1978.
• Ergüven, Şahabettin. “X. ve XI. Yüzyıllarda Endülüs’ün İlmî ve Edebî Panoramasına Genel Bir Bakış”. İSTEM 15 (Aralık 2010), 19-27.
• Erkoç Baydar, Tuba. “An Analysis of the Legal Provisions of Entering the Mosque for Men-struated Women”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 57 (Haziran 2022), 63-70. https://doi.org/10.5152/ilted.2022.2243108 Garaudy, Roger. Endülüs’te İslâm Düşüncenin Başkenti Kurtuba. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Timaş Yayınları, 5. Baskı, 2019.
• Hassen, Rim. “Kur’ân’ın Kadınlar Tarafından İngilizce Tercümesi: Dilde ve Dil Vasıtasıyla ‘Cinsiyet Dengesini’ Sağlama Konusunda Karşılaşılan Zorluklar”.çev. Feyza Çe-lik.Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (Ekim 2020), 631-654. https://doi.org/10.31121/tader.778500
• Humeydî, Ebû ‘Abdillâh. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf – Muhammed Beşşâr ‘Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2008.
• İbn Başkuvâl. es-Sıla. thk. İbrahim el-Ebyârî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî – Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1989.
• İbn Hallikân. Vefeyâtu’l-a‘yân ve ebnâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân ‘Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal/Dinler ve mezhepler tarihi. trc. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Hazm. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmet Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hazm.el-Muhallâ. thk. Muhammed Munîr Dımeşkî vd. 11. Cilt. Mısır: İdâretu’t-Tıbâati’l-Munîriyye, 1348-1352.
• İbn Hazm. et-Takrîb li-haddi’l-mantık ve’l-medhal ileyhi bi’l-elfâzi’l-‘âmmiyye ve’l-emsileti’l-fıkhiyye. thk. ‘Abdulhak Molla Hakkî et-Türkmânî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2007.
• İbn Hazm. Tavku’l-hamâme fi’l-ülfeti ve’l-üllâf. Kahire: Müeessesetu Hindâvî, 2016.
• Ibrahim, M. Zakyi. “Ibn Ḥazm’s Theory of Prophecy of Women: Literalism, Logic and Per-fection”. Intellectual Discourse 23/1 (June 2015), 75-100.
• İhsân ‘Abbâs. Târihu’l-edebi’l-Endülüsî ‘asru sıyâdeti Kurtuba. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1969.
• Karakuş, Abdulkadir. “Çokanlamlı Kelimeler İçeren Ayetlerde Bağlam ve Anlam İlişkisi: Nisâ Suresi 34’üncü Ayetin Anlamı”. Şarkiyat 11/3 (Aralık 2019), 1353-1371. https://doi.org/10.26791/sarkiat.620699 Karakuş, Abdulkadir. “Kur’an Perspektifinden Kadın”. Şarkiyat 11/2 (Ağustos 2019), 841-859. https://doi.org/10.26791/sarkiat.561769
• Karakuş, Abdulkadir. İman Esaslarıyla İlgili Kur’an Kavramları. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Karaoğlan, Arslan. “Endülüs Tefsir Mirasına Panoramik Bir Bakış”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (Haziran 2017), 5-35.
• Karslı, İbrahim Hilmi.Kadınlara Dair Ayetler Özelinde Tefsir ve Sosyokültürel Çevre İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Kılavuz, Ulvi Murat. “İbn Hazm’da Nübüvvet Tasavvuru”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (Ekim 2015), 1-31.
• Kur’an Yolu. Erişim 10 Temmuz 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/.
• Kurtubî, Ebû ‘Abdillah. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Hıfnâvî - Mahmud Osman. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2010.
• Maşalı, M. Emin. “İbn Hazm’ın Dinî Düşünce Sisteminde Kur’ân ve Yorum”. Uludağ Ün-iversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (Haziran 2008), 331-358.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan. en-Nuket ve’l-‘uyûn/Tefsiru’l-Mâverdî. thk. es-Seyyid ‘Abdulmaksûd b. ‘Abdurrahim. 6. Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-‘İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bülûgi’n-nihâye. 13 Cilt. Şârika: Külliyyetü’d-Dirâseti’l-‘Ulyâ ve’l-Bahsi’l-İlmî Câmiatü’ş-Şârika, 2008.
• Mukâtil b. Suleymân. Tefsîru Mukâtil b. Suleymân. thk. ‘Abdullah Mahmûd Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 2002.
• Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. Riyad: Mektebetü’t-Tayyibe, 2006.
• Özarslan, Selim. “Peygamberlerin Özelliklerinden Erkek Olmak ve Düşündürdükleri”. Cum-huriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (Aralık 2006), 107-118.
• Özdemir, Mehmet. “II. Hakem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/174-175. An-kara: TDV Yayınları, 1997.
• Özdeş, Talip – Özdeş, Sema. Kur’an ve Cinsiyet Ayrımcılığı. Ankara: Fecr Yayınları, 2. Baskı, 2017.
• Savaş, Nuh. İbn Hazm’ın Kur’an’a Bakışı ve Ayetleri Yorumlama Metodu. Ankara: Doktora Tezi, 2001.
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsîr Kültürü”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (Haziran 2012), 53-72. https://doi.org/10.14395/jdiv81
• Sevinç, Sümeyye. “Nisâ 4/34. Ayetine Göre Sorumluluklar”. Dinbilimleri Akademik Araştır-ma Dergisi 23/1 (Mart 2023), 203-228. https://doi.org/10.33415/daad.1213352
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî - Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli’l-Kur’ân. thk. İslam Mansur ‘Abdulhamid. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2010.
• Tirmizî. Sunenu’t-Tirmizî. nşr. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, ts.
• Yâkut el-Hamevî. Mu‘cemu’l-udebâ’ irşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. thk. İhsân ‘Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Yaşar, Mehmet. “İbn Hazm’ın Kur’ân’ın Dil ve Üslûp Özelliklerine Yaklaşımı”. Mütefekkir 8/15 (2021), 165-187. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.939288
• Yaşar, Mehmet. “İbn Hazm’ın Yorum Anlayışında Kur’an-Sünnet Bütünlüğü”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 6/2 (2020), 289-315.
• Yaşar, Mehmet. İbn Hazm’ın Kur’an’ı Yorumlama Metodolojisi. İstanbul: Doktora Tezi, 2020.
• Zemahşerî. el-Keşşâf an hakâiki ġavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed ‘Abdusselam Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2015.