İktisadi Yönleriyle Nakşidil Valide Sultan Sıbyan Mektepleri

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 131 - 152, 31.12.2023

Zehra Çankaya Bayraklı

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun başlangıcından itibaren padişahın annesi olarak valide sultan ünvanını alan kadın sultanların kurmuş oldukları vakıflar, 20. yy başına yani imparatorluğun sonuna dek süren bir gelenek olarak devam etmiştir. Nakşidil Valide Sultan; uzun yıllar tahtta kalmış, gerçekleştirmiş olduğu reformlarla Osmanlı İmparatorluğu’nda bir çok yeniliğin mimarı olan Sultan II. Mahmud’un annesidir. Yabancı kaynaklarda, Nakşidil Valide Sultan’ın Fransa imparatoru Napolya’nın karısı imparatoriçe Josephine’nin kuzeni Martinik Adası doğumlu Fransız asıllı “Aimée du Buc de Rivery” olduğu iddia edilmektedir.

Bu çalışmada Nakşidil Valide Sultan Vakıfları’nda hizmet veren iki sıbyan mektebindeki işleyiş birincil kaynaklara dayanarak tespit edilmeye çalışılmaktadır. Kullanılan ana kaynaklar; Nakşidil Valide Sultan Vakıfları’nın Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki vakfiyeleri ve defterleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan muhasebe defterleri ve müstakil evraklar, Topkapı Sarayı arşivinde bulunan belgeler, vakfın nezâretlerle olan yazışma kayıtları, tamir ve tadilat işlerini ihtivâ eden çeşitli arşiv belgeleri kullanılmıştır. İkincil kaynak olarak konuyla alakalı yazılmış birçok bilimsel tez, makale ve monografiler kullanılmaktadır.

Nakşidil Valide Sultan Vakıfları’nın üç tane vakfiyesi bulunmaktadır. İki vakfiye İstanbul Ayvansaray mevkiinde bulunan camii, sıbyan mektebi, çeşme ve meşrûtahaneden müteşekkil vakfa aittir. Üçüncü vakfiye diğer ikisinden farklı olarak Nakşidil Valide Sultan’ın vefatından sonra oğlu II. Mahmud’un 5 Ağustos 1819 tarihinde annesi adına kurmuş olduğu vakfa aittir. Söz konusu vakıf günümüzde Fatih’de bulunan Nakşidil Valide Sultan Külliyesi olarak bilinmektedir. Fatih’deki vakıf türbe, sebil, çeşme, sıbyan mektebi ve türbedarların kullandığı üç odadan oluşmaktadır.
Nakşidil Valide Sultan Vakıfları’nın hayır eserlerinin çoğu günümüze gelmeyi başarmıştır. Ayvansaray’da Nakşidil Valide Sultan’ın ihyâ ettiği mescid/camii günümüzde Fatih Müftülüğü ‘ne bağlı Ebu Zer Gıfâri Cami olarak bilinmektedir. Din görevlisinin ikâmet ettiği ahşap meşrûtahane günümüzde halen kullanılmaktadır. Geçmişte cami avlusunda bulunan sıbyan mektebinin yalnızca kalıntıları kalmıştır. Avluda bulunan Bizans kalıntısı sarnıç şadırvan olarak hizmet vermektedir. Fatih’deki Nakşidil Valide Sultan Külliyesi’nin restorasyonu yakın bir zamanda tamamlanmıştır. Sıbyan mektebi ve türbedar odaları günümüzde Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı kız Kur’an kursu olarak hizmet vermektedir.
Bu çalışmada arşiv belgelerine dayanarak Nakşidil Valide Sultan’ın vakıflarındaki iki sıbyan mektebinin işleyişi iktisadi ve sosyal açıdan ortaya konması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nakşidil Valide Sultan, Osmanlı Sıbyan Mektepleri, Aimee du Buc de Rivery, kadın vakıfları

مدار الابتدائية بجوانبها الاقتصادية

Öz

استمرت الأسس التي أرستها السلاطين ، اللواتي أخذن لقب والدة السلطان على أنها والدة السلطان منذ بداية الإمبراطورية العثمانية ، كتقليد استمر حتى نهاية الإمبراطورية في بداية القرن العشرين. ناكشيديل فاليد سلطان ؛ السلطان الثاني ، الذي ظل على العرش لسنوات عديدة وكان مهندس العديد من الابتكارات في الإمبراطورية العثمانية مع الإصلاحات التي قام بها. هي والدة محمود. في مصادر أجنبية ، يُزعم أن ناكشيديل فاليد سلطان هو ابن عم الإمبراطورة جوزفين ، زوجة الإمبراطور الفرنسي نابليون ، من أصل فرنسي ، "إيمي دو بوك دي ريفير" ، الذي ولد في جزيرة مارتينيك.استمرت الأسس التي أرستها السلاطين ، اللواتي أخذن لقب والدة السلطان على أنها والدة السلطان منذ بداية الإمبراطورية العثمانية ، كتقليد استمر حتى نهاية الإمبراطورية في بداية القرن العشرين. ناكشيديل فاليد سلطان ؛ السلطان الثاني ، الذي ظل على العرش لسنوات عديدة وكان مهندس العديد من الابتكارات في الإمبراطورية العثمانية مع الإصلاحات التي قام بها. هي والدة محمود. في مصادر أجنبية ، يُزعم أن ناكشيديل فاليد سلطان هو ابن عم الإمبراطورة جوزفين ، زوجة الإمبراطور الفرنسي نابليون ، من أصل فرنسي ، "إيمي دو بوك دي ريفير" ، الذي ولد في جزيرة مارتينيك.

Anahtar Kelimeler

sıbyan mektepleri, nakşidil, kadın vakıflar

Nakshidil Valide Sultan Primary Schools with Economic Aspects

Öz

The foundations established by women, who took the title of valide sultan as the mother of the sultan from the beginning of the Ottoman Empire, continued as a tradition that lasted until the end of the empire at the beginning of the 20th century. Nakşidil Valide Sultan mother of Sultan Mahmud II, who remained on the throne for many years and was the architect of many innovations in the Ottoman Empire with the reforms he carried out. In foreign sources, it is claimed that Nakşidil Valide Sultan was Aimée du Buc de Rivery has French origin who was born on the island of Martinique.
In this study, the functioning of the two primary schools serving in the Nakşidil Valide Sultan Foundations is tried to be determined based on primary sources. The main sources used are The endowments and books of the Nakşidil Valide Sultan Foundations in the General Directorate of Foundations, the accounting books and separate documents in the Prime Ministry Ottoman Archives, the documents in the Topkapı Palace archive, the records of the foundation's correspondence with the ministries, and various archive documents including repair and modification works were used. Many scientific theses, articles and monographs written on the subject are used as secondary sources.
Nakşidil Valide Sultan Foundations has three endowments. Two endowments belong to the foundation, which consists of a mosque, primary school, fountain and legal institution located in Istanbul Ayvansaray. The third endowment, unlike the other two, belongs to the foundation that Sultan Mahmud II established on 5 August 1819 in the name of his mother after the death of Nakşidil Valide Sultan. This foundation is known as the Nakşidil Valide Sultan Complex that consists of a mausoleum, a fountain, a fountain, a primary school and three rooms used by the mausoleums.
Most of the charitable works of the Nakşidil Valide Sultan Foundations have survived to the present day. The mosque built by Nakşidil Valide Sultan in Ayvansaray is known today as Ebu Zer Gıfari Mosque. The wooden two-storey building where the religious officer resides is still in use today. Only the ruins of the primary school, which was in the courtyard of the mosque in the past, remained. The Byzantine ruin cistern in the courtyard serves as a fountain. The restoration of the Nakşidil Valide Sultan Complex in Fatih has recently been completed. The primary school and the tombs' rooms serve as a girl's Qur'an course under the Presidency of Religious Affairs today.
In this study is aimed to reveal the economic and social aspects of the functioning of the two primary schools in the foundations of Nakşidil Valide Sultan, based on archive documents.

Anahtar Kelimeler

Aimee du Buc de Rivery, waqfs, women foundations, Ottoman Primary Schools

Kaynakça

• Baltacı, C. (2004). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. “Mektep”, Cilt: 29, Ankara: TDV.
• Barkan, Ö.L. ve Ayverdi, E. H. (1970). İstanbul Vakıfları Tahrih Defteri 953 (1546). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Çülük, S. (2016). Hatt-ı Rikkat, Padişah Hanımları ve Kızlarının El Yazıları. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Genç, M. (2014). “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 42.
• Göçer, K. (2012). Sosyo-Ekonomik Yönleriyle Bezm-i Âlem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Günay, H.M. (2009) “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt:42, Ankara: TDV, 2009.
• Güran, T. (2006). Ekonomik ve mali yönleriyle vakıflar: Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa vakıfları. İstanbul: Kitabevi.
• Isom-Verhaaren, C. (2006). “Royal French Women in the Ottoman Sultans’ Harem: The Political Uses of Fabricated Accounts from the Sixteenth to the Twenty-first Century”, Journal of World History, Vol.17, No. 2, s. 159-196.
• Karademir, A. (2017) İktisadî ve Sosyal Yönleriyle Kethüda Canfeda Hatun Vakıfları, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karakaya, E. “Nakşidil Sultan Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt:32, Ankara: TDV, s. 344-346.
• Lenotre G. (1976, Ekim). “Nakşıdil Valide Sultan Fransız mıydı?”, Çev. Ali Canman, Hayat Tarih Mecmuası, sayı 10, s. 11-17.
• Mandaville, J. (1979). “Usurious piety: The cash waqf controversy in the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, 10(3), s. 289.
• Özcan, A. (2010). “Şehit Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt:38, Ankara: TDV, s. 433-434.
• Öztuna, Y. (2011) Sultan II Mahmud. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Refik, A. (1925, Temmuz). “Mahmud-ı Sâni’nin Validesi”, TTEM, S 10 (87), s.217-224.
• Şânî-zâd, M. A. (2008). Şânî-zâde Târîhi. Haz. Prof. Dr. Ziya Yılmazer, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, Cilt 1.
• Sarıcaoğlu, F. (2001). “Nakşidil Valide Sultan”, Türklük Araştırmaları Dergisi 9, s. 97-109.
• Sarıcaoğlu, F. (2001). Kendi Kaleminden Bir Padişah’ın Portresi, Sultan I. Abdülhamid. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları.
• Sarıcaoğlu, F. (2006). “Nakşidil Sultan.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 32. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 343-344.
• Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul Çeşmeleri 1, İstanbul Ciheti. İstanbul: Maarif Matbaası, 1943.
• Yediyıldız, B. (2009) “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt:42, Ankara: TDV, s. 479. Arşiv Belgeleri
• VGM 745 numaralı defter
• Arşivde Nakşidil Valide Sultan vakfına ait mustakil muhasebe defterleri:
• BOA, 1236/1820 tarihli, EV. HMH.d 08659
• BOA, 1237/1821 tarihli Ev. HMH. d 08718
• BOA, 1237/1821 tarihli Ev. HMH. d 08720
• BOA, 1241/1825 tarihli Ev. HMH. d 08890
• BOA, 1243/1827 tarihli Ev.9083
• BOA, 1245/1829, Ev. 9145
• BOA, 1246/1830 Ev. 9316
• BOA, 1251/1835 tarihli Ev. 32080,
• BOA, 1252-1257 /1836-1841 tarih aralıklı Ev. d 10240
• BOA, 1264-1267 /1848-1851 tarih aralıklı Ev.13538
• BOA, 1264-1275 tarih aralıklı Ev. d 1250
• BOA, MF: MKT, Gömlek: 453, sıra no: 43