Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Dinî Eğitim Kurumu Olarak Osmanlı Darülkurraları

Year 2021, Volume: 6 Issue: 5, 1447 - 1482, 31.12.2021

Kasım Kocaman Hayati Sakallıoğlu

https://doi.org/10.30622/tarr.1024230

Cited By: 1

Abstract

Din eğitimi tarihi çalışmalarında Osmanlının 1700 yılından önceki dönemiyle ilgili çok fazla inceleme yapılmadığı ve ileri seviye Kur’an öğretim kurumları olan dârülkurralarla ilgili neredeyse hiçbir araştırmanın gerçekleştirilmediği ileri sürülmektedir. Evliya Çelebi yaklaşık elli yıl boyunca Osmanlı coğrafyasının dört bir tarafına seyahat etmiş, dünyanın en uzun ve en ayrıntılı seyahat kitabını kaleme almıştır. O, Seyahatname olarak tanınan bu eserinde Osmanlı coğrafyasındaki medrese, mektep, dârülhadis ve dârülkurra gibi dinî eğitim kurumlarıyla ilgili oldukça tatmin edici bilgiler aktarmış, çok ciddi gözlem ve değerlendirmelere yer vermiştir. Çalışmanın ana konusu olan Osmanlı dârülkurralarına dair Evliya Çelebi’nin verdiği malumatı daha da anlamlı hale getiren, kendisinin de bu kurumlarda ileri seviye Kur’an eğitimi almış bir iç paydaş olmasıdır. Makalede 17. yüzyıl Osmanlı dârülkurralarının fiziki yapısı, eğitimin mahiyeti, eğitim programları, okutulan kitaplar, hoca, öğrenci, finansman ile mezuniyet sınavları ve törenleri üzerinde durulmuştur. Bütün bunların öncesinde İslamî din eğitimi tarihinde dârülerkamdan Osmanlı dârülkurralarına kadar Kur’an öğretiminin tarihsel ve kurumsal gelişimi üzerinde durulmuştur. Seyahatname’deki bilgilerden de anlaşılacağı üzere Osmanlı dârülkurraları, Kur’an’ı yüzünden tecvidli okuma, hafızlık, tecvid ve kıraat ilimlerinin öğretildiği ileri seviye Kur’an eğitim merkezleridir. Adı geçen kurumlarda gerçekleştirilen eğitim faaliyetlerinin içeriğine bakıldığında yüzünden okuma, hafızlık, tecvid ve kıraat ilimlerinin programın temelini oluşturduğu görülmektedir. Evliya Çelebi, Kur’an okunan her mekânı dârülkurra olarak nitelendirdiği için müstakil dârülkurraların dışında, Kur’an öğretiminin gerçekleştirildiği cami ve mescitler ile medreseleri de dârülkurra kategorisinde zikretmiştir. Dârülkurraların her birinde aynı programının uygulandığını söylemek zordur. İlmi, ticari, sosyal, kültürel, pedagojik vb. nedenlerden ötürü farklı Kur’an öğrenme programları tatbik edilmiştir. Bazı yerleşim yerlerinde halkın hafızlığa ya da kıraat ilmine rağbet etmemesi veya öğrencilerin akademik ilgisizliği ve yetersizlikleri dârülkurralardaki eğitimin mahiyetini ve programlarını etkilemiştir. Ders kitabı olarak özellikle tecvid ve kıraat ilimlerinin öğretiminde ezberlemeyi kolaylaştıracağı düşüncesiyle genellikle manzum olarak yazılmış belli başlı temel eser niteliğindeki kitaplar okunmuştur. Ancak Kur’an’ın anlamına yönelik her herhangi bir faaliyetin eğitim sürecine dâhil edilmediği de anlaşılmaktadır. Çalışma nitel yönteminin bir türü olan doküman incelemesi tekniğiyle gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda birincil kaynak olarak Seyahatname baştan sonuna kadar okunmuş, ilgili bilgiler fişlenmiş, diğer yan kaynaklarla da konu bir bütün olarak sunulmaya çalışılmıştır. Araştırmada ulaşılan bulgulardan hareketle birtakım sonuçlara varılarak, bazı hususlar tartışılmıştır.

Keywords

Dini Eğitim, Darülkurralar, Kur'an Eğitimi, Osmanlı, Evliya Çelebi, Seyahatname

Thanks

Abdullah Erdem Taş

According to Evliya Çelebi's Travel Book, Ottoman Darülkurras as Religious Education Institutions in the 17th Century

Abstract

It is claimed that in the studies on the history of religious education, there has not been much research on the period of the Ottoman Empire before 1700 and that almost no research has been carried out on the dârülkurras, which are advanced Qur'an education institutions. Evliya Çelebi traveled all over the Ottoman geography for nearly fifty years and wrote the longest and most detailed travel book in the world. In this work known as Seyahatname, he conveyed very satisfactory information about religious education institutions such as madrasah, school, darülhadis and darülkurra in the Ottoman geography, and included very serious observations and evaluations. What makes the information given by Evliya Çelebi more meaningful about the Ottoman darülkurra, which is the main subject of the study, is that he is an internal stakeholder who has received advanced Qur'anic education in these institutions. The article focuses on the physical structure of the 17th century Ottoman darülkurras, the nature of education, the educational programs, the books taught, the teacher, the student, the financing, and the graduation exams and ceremonies. Prior to all this, the historical and institutional development of Qur'an teaching in the history of Islamic religious education, from dârüllerkam to Ottoman darülkurra, was emphasized. As it can be understood from the information in the Seyahatname, Ottoman darülkurras are advanced Qur'an education centers where tecvid reading, hafiz, tecvid and qiraat sciences are taught because of the Qur'an. When we look at the content of the educational activities carried out in the aforementioned institutions, it is seen that the sciences of reading, hafiz, tecvid and qiraat form the basis of the program. Since Evliya Çelebi describes every place where the Qur'an is read as dârülkurra, he also mentioned the mosques, masjids and madrasas where the Qur'an is taught in the category of dârülkurra, apart from the detached darülkurra. It is difficult to say that the same program was applied in each of the darülkurras. Scientific, commercial, social, cultural, pedagogical etc. Different Qur'an learning programs have been applied for various reasons. In some settlements, people's lack of interest in hafiz or recitation science or the academic indifference and inadequacies of students affected the nature and programs of education in darülkurras. As a course book, the main books, which were written in verse, were read, with the thought that they would facilitate memorization, especially in the teaching of tajvid and qiraat sciences. However, it is understood that any activity regarding the meaning of the Qur'an is not included in the education process. The study was carried out with the document analysis technique, which is a type of qualitative method. In this context, the Travelogue was read from the beginning to the end as the primary source, the relevant information was recorded, and the subject was tried to be presented as a whole with other secondary sources. Based on the findings of the research, some conclusions were reached and some issues were discussed.

Keywords

Religious Education, Darülkurralar, Qur'anic Education, Ottaman, Evliya Çelebi, Seyahatname

References

• Abdülaziz Bey, (2000). Osmanlı âdet, merasîm ve tabirleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Akaslan, Y. (2018). Türkiye’de kıraat ilmi eğitim-öğretimi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22(2), 1081-1107.
• Akakuş, R. (2007). Reisulkurra. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/reisulkurra
• Akpınar, C. (2000). İcazet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/icazet--egitim#1
• Altıkulaç, T. (1999). İbnü’l-cezerî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-cezeri
• Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. (2017). (Editörler. Köylü, M. ve Gözütok, Ş.) İstanbul: Ensar Yayınları.
• Atay, H. (1981). Fatih Süleymaniye Medreseleri ders programları ve icazetnameler. Vakıflar Dergisi, 13(13), 171-273.
• Aynur, H. ve Kareteke, H. (2012). Evliya çelebi seyahatnamesi'nin yazılı kaynakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baltacı, A. (2019). Nitel araştırma süreci: nitel bir araştırma nasıl yapılır?. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5 (2), 368-388.
• Baltacı, C. (2005). XV- XVI. yüzyıllarda Osmanlı medreseleri 1. İstanbul: İFAV Yayınları.
• Birışık, A. (2002). Kıraat. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kiraat--ilim
• Bozkurt, N. (1988). Dârülkurrâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulkurra#1
• Buharî, Muhammed Bin İsmail, (2000). Mevsuatü’l-hadis-i şerif el-kütübü’l-sitte. Riyad: Darü’s-selâm.
• Cebeci, S. (2010). Kur’an öğretim geleneği olarak hafızlık eğitimi. Diyanet İlmi Dergi, 46 (4), 2010, 7-22.
• Çelebi, E. (2006). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: (1. Kitap). (haz. Dankoff, R. - S. A. Kahraman - Y. Dağlı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (1999 a). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: ( 2. Kitap). haz. Kurşun, Z. -Kahraman, S. A. – Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (1999 b). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: (3 . Kitap). (haz. Kahraman, S. A.-Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2001 a). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: (4. Kitap). (haz. Kahraman, S. A.-Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2001 b). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: (5 . Kitap). (haz. Kahraman, S. A.-Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2002). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: (6. Kitap). (haz. Kahraman, S. A.-Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2003 a). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: (7. Kitap). (haz. Kahraman, S. A.-Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2003 b). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: (8. Kitap). (haz. Kahraman, S. A. – Dağlı, Y. – Dankoff, R.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2005 a). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: (9. Kitap). (haz. Dağlı, Y. – Kahraman, S. A. – Dankoff, R.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2007). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi.: (10 . Kitap). (haz. Dağlı, Y. – Kahraman, S. A. – Dankoff, R.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2003 c). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul (1 . Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A. – Dağlı, Y.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2005 b). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum- Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit (2. Kitap: 2 Cilt). (haz. Dağlı, Y. - Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne (3. Kitap: 2 Cilt). (haz. Dağlı, Y. - Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2010 a ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbahr-lsfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van (4. Kitap: 2 Cilt). (haz. Dağlı, Y. - Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2010 b ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Akkirman-Amasya-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Usküp. (5. Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2010 c ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Podgoriçe, îştib, Vidin, Peçoy, Budin, Üstürgon [Estergon], Ciğerdelen, Macaristan, Öziçe, Taşlıca, Dobra-Venedik, Mostar, Kanije (6. Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2011 a ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Viyana, Eflak- Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova (7. Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2011 b ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Gümilcine, Kavala, Selanik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı (8. Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, E. (2011 c ). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Kütahya, Manisa, îzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, M edine (9. Kitap: 2 Cilt). (haz. Kahraman, S. A.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çetin, A. (2011). Tecvid. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/tecvid--kuran
• Çollak, F. (2010). eş-Şâtıbiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/es-satibiyye
• Dankoff, R. (2002). Evliya çelebi seyahatnamesi ışığında osmanlı toplum hayatı. (Çev: Uslu, N.). Türkler Ansiklopedisi. Cilt: 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Dankoff, R. (2021), Seyyah-ı âlem Evliya Çelebi’nin dünyaya bakışı. (Çev. Günay, M). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Diyanet İşleri Başkanlığı, Tashîh-i Hurûf Hizmet İçi Eğitim Programı, DİB Eğitim Hizmetleri Genel Müdürlüğü Program Geliştirme Daire Başkanlığı, Ankara 2017. https://egitimhizmetleri.diyanet.gov.tr/Documents/Tash%C3%AEh-i%20Hur%C3%BBf%20Program%C4%B1%20-%202017.pdf
• Ebu Davud, (2000). Mevsuatü’l-hadis-i şerif el-kütübü’s-sitte. Riyad: Darü’s-selâm.
• Eyice, S. (1999). Hüsrev Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/husrev-pasa-kulliyesi--van
• Goldziher, I. (1988). İslam’da eğitim. İslamî Araştırmalar Dergisi, 2 (7), 79-94.
• Hamidullah, M. (1972). İslam peygamberi II. (Çev. Mutlu, M. S. Ve Tuğ, S.). İstanbul: İrfan Yayınevi.
• Idriz, M. (2003). İslam eğitim yaşamında icazet geleneği. Değerler Eğitimi Dergisi, 1(3), 169-188.
• İbn Batûta, (2004). İbn Batûta Seyehatnamesi I. (Çev. Aykut, A. S.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İbnü’l Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed. (1999). Müncidü’l-mukri’în ve mürşidü’l-tâlîbîn. Mekke: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
• İbn Cübeyr, Muhammed b. Ahmed el-Belensî (1980). Rıhletü İbn Cübeyr, Beyrut: Darü Mektebeti’l-Hilâl.
• İbni Haldûn (2001). Mukaddime. Beyrut: Dârü’l-fikr.
• İhsanoğlu, E. (2019). Medreseler neydi, ne değildi?. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Karaçam, İ. (2011). Kur’an-ı kerîm’in nüzûlü ve kıraati. İstanbul: İFAV Yayınları.
• Kevâkib-i Seb’a Risâlesi. (2015). (Çev: Karaarslan, N. Ü.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Konyalı, İ. H. (2007). Abideleriyle ve kitabeleriyle Konya tarihi. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Köşklü, Z. (2000). Vakfiyelere göre 17. ve 18. yüzyıllarda bir eğitim kurumu olarak osmanlı darülkurraları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, 271-278.
• Landau, J. M. (2003). Küttâb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuttab--mektep Lowry, H. W. (2004). Seyyahların gözüyle Bursa 1326-1923. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Makdisi, G. (2018). Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. (Çev. Çavuşoğlu, A. H. ve Başoğlu, T.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• MEB (Milli Eğitim Bakanlığı). (2018). Din Külrü ve Ahlak Bilgsi Dersi Öğretim Programı.https://dogm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_05/15104708_201813015378536-DKAB_9-12._SYnYf__DOP__2018.pdf
• Memiş, M. (1988). Şanlıurfa medreseleri (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=5ADI1cCsk30a49CvzuslUA&no=5ADI1cCsk30a49CvzuslUA
• Müslim bin Haccac, (2020). Sahih-i Müslim. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Nuaymî, Abdulkadir b. Muhammed en-Nuaymî ed-Dımaşkî (1990). ed-Dâris fi tarihî’lmedâris, (C.1). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Özoğul, F. N. (2014). Konya’da xvııı. yy’ın ı. yarısında dârü’l – huffâzlar. (Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü). https://acikerisim.erbakan.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12452/3186/383639
• Öztürk Bitik, B. (2015). Evliya’nın sesi padişahın gölgesi: Evliya Çelebi seyehatnamesi’inde kurmaca (İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü). https://docplayer.biz.tr/155482962
• Saçaklızâde, Eş-Şeyh Muhammed bin Ebî Bekr El Mer’aşî. (2009). Tertîbü’l-ulûm. (Çev. Pak, Z. ve Özdoğan, M.A.). Kahramanmaraş: Ukde Yayınları.
• Şimşek, H. ve Yıldırım, A. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Tezcan, N. (2009). Seyahatnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyahatname--evliya-celebi
• Tirmizî, (2000). Mevsuatü’l-hadis-i şerif el-kütübü’s-sitte. Riyad: Darü’s-selâm.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. http://islamansiklopedisi.org.tr/vakif-2-tarih.
• Yılmaz, H. (2017). Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Yorulmaz, B. (2016). Türkiye’de din eğitimi alanında yapılan lisansüstü çalışmalar hakkında genel bir değerlendirme. Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi, 12(46), 41-62.