Türk Müziğinde Kanto Formuna Feminist Bir Bakış

Year 2024, Volume: 9 Issue: 4, 389 - 404, 30.12.2024

Merve Nur Kaptan

https://doi.org/10.30622/tarr.1505391

Abstract

Feminizm, kadınların içtimai hayattaki rolünü, haklarını genişletmeye çalışan ve cinsiyet hiyerarşisini sona erdirmeyi hedefleyen bir düşünce hareketidir. Aynı zamanda kadınlara ve erkeklere fırsat eşitliği tanıyan bir eğilimdir. Bu çerçevede Feminizm, kadınların içinde bulunduğu durumu olumlu anlamda değiştirmeyi amaçlayan bir hareket olarak karşımıza çıkmaktadır. Temelde kadın ve erkek eşitliğine odaklanan Feminizmin sanat dallarını etkilediği gibi müzik sahasını da etkilediği bilinmektedir. Bu bağlamda bestekârlık, yorumculuk/icracılık, kompozitörlük gibi kadınların yer aldıkları etkinliklere odaklanan Feminist müzik bilimine göre müzik, toplumsal hayatın bir bildirisi ya da bir ürünü olarak tanımlanmaktadır. Araştırmanın ekseninde yer alan kanto türü de feminist müzik biliminin bir bildirisi ya da bir ürünü olarak düşünülebilir. Çünkü kanto türü kadın ile özdeşleşen ve dolayısıyla kadın kimliğini ortaya çıkaran bir türdür. Bu tür ortaya çıktığı yıllarda tuluat tiyatrolarının tamamlayıcı unsuru ve müzik ve dansın bir arada olduğu bir tür olarak dikkat çekmektedir. Kantoyu ilk icra eden kişiler ise kadınlardır. Bu doğrultuda kanto icrasında kadınların ön planda olduğunu söylemek mümkündür. Fakat kanto icra edenlere ve kantoya eşlik edenlere bakıldığında gayrimüslim kadınlar olduğu görülmektedir. Bu durum münhasıran 19. yüzyılda Osmanlı’da sahneye çıkmanın Müslüman kadınlara yasak olması, toplumun ataerkil bir yapıya sahip olmasından dolayı kadınların ikinci planda kalması ve sanat yaşamlarının kısıtlanması ile açıklanmaktadır. Bu sebeplerden ötürü kadınların müzik sahasında arka planda kaldığı ya da çalışmalarının sınırlı olduğu belirtilmektedir. Başka bir ifadeyle kadınlar, erkek hegemonyasının etkisiyle küçümsenmektedir. Ancak Cumhuriyet dönemiyle beraber gayrimüslimlerin yanı sıra Müslüman kantocular da sahneye çıkmaya başlamışlardır. Bu minvalde gayrimüslim ya da Müslüman kadınlar tarafından icra edilen kantonun kadınlara erkekler gibi müzik icrasında eşitlik ve özgürlük imkânlarını tanıdığını ifade etmek mümkündür. Ayrıca mezkûr dönemde kanto türünde bazı değişimler söz konusudur. Bu değişimlerin başında plaklara kantolar da dahil olmak üzere muhtelif türde eserlerin kaydedilmesi gelmektedir. Bu dönemde plak kayıtlarında kadın okuyucuların sayısında da artış gözlenmektedir. Bunun yanı sıra plak kayıtlarında erkek okuyuculara da rastlanmaktadır. Özellikle 1920’li ve sonraki yıllarda kanto tango, rumba, çarliston, revü gibi türlerle bütünleşerek icra edilmeye başlamıştır. Bahsi geçen durum ise modernleşmenin müzik üzerindeki etkisinin kantodan sonra tango, rumba, çarliston, revü gibi şarkılarda kendini göstermeye başlamasıyla açıklanmaktadır. Ayrıca bu dönemde plaklarda yer alan çoğu esere fantezi isminin verildiği ve kantonun anlam değişikliğine uğrayarak genel bir tanıma dönüştüğü müşahede edilmektedir. 1950’li yıllarda kantonun radyo ve eğlence programlarında icra edildiği, 1960’lı yıllar sonrasında da gazino sahnelerinde görülmeye başladığı ve sonraki yıllarda sadece Ramazan aylarında icra edilen bir eğlence türü olduğu bilgilerine ulaşılmaktadır. 1970’li yıllara bakıldığında ise nadir de olsa kanto icra eden kadın sanatçılara rastlanmaktadır. Günümüzde de ortaoyunu, meddah, karagöz, fasıl, kukla gibi Ramazan eğlencelerinde kanto karşımıza çıkmaktadır. Ramazan ayı dışında ise kanto muhtelif etkinliklerde, bayramlarda, yılbaşlarında ya da herhangi bir günde nostaljik bir etkinlik olarak dikkat çekmektedir. Yakın geçmişe kadar bazı kantocular tarafından kanto türü yaşatılmaya çalışılsa da bu tür eski popülaritesini kaybetmeye başlamıştır. Bütün bunlara rağmen hangi dönem olursa olsun kanto, kadın kimliğinin değişmesine katkı sağlayan ve bu kimliği müzik sahasında ön plana çıkaran bir müzik türü olması dolayısıyla ehemmiyet arz etmektedir. Bu çerçevede çalışmada Feminizm ekseninde kanto türü ve kanto ile özdeşleşen kadın kimliği ele alınmaya çalışılmıştır. Bu amaç doğrultusunda araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden belgesel tarama modeliyle elde edilen bilgilerin doküman analizi yapılmış ve veriler yorumlanmıştır.

Keywords

Müzik, Kanto, Feminizm, Kadın, Değişim

A Feminist View of the Canto Form in Turkish Music

Abstract

Feminism is a movement of thought that seeks to expand the role and rights of women in social life and aims to end the gender hierarchy. It is also an indicator of equal opportunities for women and men. In this union, Feminism will continue as a movement that aims to change the situation of women in a positive way. It is known that Feminism, which basically focuses on the equality of men and women, affects the field of music as well as the arts. In this context, according to Feminist music science, which focuses on activities in which women take part, such as composing, interpreting/performing, and composing, music is defined as a declaration or a product of social life. The canto genre, which is at the center of the research, can also be considered as a declaration or a product of feminist music science. Because the canto genre is a genre that identifies with women and therefore reveals the female identity. In the years when this genre emerged, it attracted attention as a complementary element of improvisational theaters and a genre that combined music and dance. The first people to perform the canto were women. In this regard, it is possible to say that women are at the forefront in canto performance. However, when we look at those who perform the canto and those who accompany the canto, we see that they are non-Muslim women. This situation is explained by the fact that it was forbidden for Muslim women to take to the stage in the Ottoman Empire in the 19th century, women remained in the background due to the patriarchal structure of the society, and their artistic lives were restricted. For these reasons, it is stated that women remain in the background in the field of music or their work is limited. In other words, women are despised due to the influence of male hegemony. However, with the Republican period, Muslim canto players, as well as non-Muslims, began to appear on the stage. In this regard, it is possible to state that the canto performed by non-Muslim or Muslim women provides women with the same opportunities for equality and freedom in performing music as men. In addition, there were some changes in the canto genre in the aforementioned period. The first of these changes is the recording of various types of works, including cantos, on records. During this period, there was also an increase in the number of female readers of vinyl records. In addition, male readers are also found in vinyl records. Especially in the 1920s and the following years, canto began to be performed by integrating with genres such as tango, rumba, charliston and revue. The mentioned situation is explained by the fact that the effect of modernization on music began to show itself in songs such as tango, rumba, charleston and revue after canto. In addition, it is observed that most of the works on the records during this period were given the name fantasy and the canton changed its meaning and turned into a general definition. It is information that cantonese was performed in radio and entertainment programs in the 1950s, and began to be seen on casino stages after the 1960s, and in the following years, it was a type of entertainment performed only during Ramadan. Looking back to the 1970s, we can rarely find female artists performing canto. Today, canto appears in Ramadan entertainments such as ortaoyunu, meddah, karagöz, fasıl and puppet. Outside of the month of Ramadan, canto attracts attention as a nostalgic activity on various events, holidays, New Year’s Eve or any other day. Although some canto players tried to keep the canto genre alive until recently, this genre has begun to lose its former popularity. Despite all this, no matter what the period, canto is important because it is a musical genre that contributes to the change of women’s identity and brings this identity to the forefront in the field of music. In this context, in the study, the canto genre and the female identity identified with the canto on the axis of feminism were tried to be discussed. For this purpose, results of documentary surveys was analyzed and interpreted.

Keywords

Music, Canto, Feminism, Woman, Change

References

• Akalın, T. ve Baş, R. (2018). Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliğinin Kadın Sanatçılara Yansıması. Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 112-128. Doi: 10.26695/mukatcad.2018.21
• Akdeniz, H. B. (2017). Batı Müziğinin Osmanlı/Türk Temsilcileri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 4 (10), 63-84. Doi: 10.17822/omad.2017.72
• Alimdar, S. (2016). Osmanlı’da Batı Müziği. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ataman, S. Y. (1974). Dümbüllü İsmail Efendi. İstanbul: Yapı Kredi ve Bankası.
• Ataman, S. Y. (1997). Türk İstanbul. Süleyman Şenel (Yay. Haz.). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Ayangil, R. (1994). Kanto. İ. Tekeli (Ed.), Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi: C. 4. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Ayas, O. G. (2023). Direklerarası Müzik Sahnesi ve İncesaz Takımları: Müzisyenler, Repertuar, Dinleyiciler ve Beğeni Yapısı. Türkiyat Mecmuası, 33 (2), 641-679. Doi: 10.26650/iuturkiyat.1368893
• Aydar, D. (2014). Popüler Kültür ve Müzik Üzerine. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7 (33), 800-807.
• Aydınlıoğlu, E. (2021). Udi Şamlı Selim’in kanto mecmuası (çevriyazım ve güfte analizi) [Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Barutcu, T. (2019). Taş Plak Geleneğinde Türk Müziği Kadın Ses Sanatçılarının Müzikal Kimlik ve Rolleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Akademik Müzik Araştırmaları Dergisi, 5 (10), 83-107. Doi: 10.36442/AMADER.20191055039
• Belge, M. (2015). İstanbul’da kanto. C. Yılmaz (Ed.), Antik Çağdan XXI. yüzyıla büyük İstanbul tarihi: C. 7 (s. 23-25) içinde. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi (Kültür A. Ş.) Yayınları.
• Beşiroğlu, Ş. Ş. (2006). İstanbul’un Kadınları ve Müzik Kimlikleri. İTÜ Dergisi/b Sosyal Bilimler, 3 (2), 3-19.
• Beşiroğlu, Ş. Ş. (2024). Türk Müziğinin Popülerleşmesinde Yeni Bir Tür: Kantolar. Musiki Dergisi. www.musikidergisi.net/?p=688
• Beşiroğlu, Ş. Ş. ve Özbilen, B. (2010). Osmanlı-Türk Mûsikîsinde Kadının Değişen Müzikal Kimliği: Kantolar ve Kantocular. Müzikte Temsil&Müziksel Temsil I. Kongresi (6-8 Ekim, İstanbul), 233-241.
• Biçer, H. (2024). Performatiflik ve müziksel temsil: karnavaleks bir performans olarak “Huysuz Virjin” [Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü].
• Birer, M. (2018). Osmanlı Eğlence Müziği Geleneklerinde Sosyo-Kültürel Etkileşimler. Ahenk Müzikoloji Dergisi, 3, 66-83.
• Blackthorne-O’Barr, E. A. C. (2018). Song and stage, gender and nation: the emergence of kanto in late Ottoman İstanbul [Sabancı Üniversitesi].
• Canay Ağaoğlu, D. (2015). Müzik ve Cinsiyet Üzerine. Musiki Dergisi. http://musikidergisi.com
• Çavdaroğlu, S. Z. (2024). Melez Bir Tür “Kanto”. Musiki Dergisi. www.musikidergisi.net/?p=721
• Çobanoğlu, Ö. (2019). Halkbilimi kuramları ve araştırma yöntemleri tarihine giriş. İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Doğuş Varlı, Ö. (2017). Geleneksel ve modern yaşam biçimleri içinde müzik içerikli performanslarda “kadınsı”, rollerin yazımı. Ş. Ersoy Çak ve Ş. Ş. Beşiroğlu (Ed.), Kadın ve müzik (s. 97-117) içinde. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Dönmez Aydın, H. (2016). Kadına Biçilen Role Karşı Bir Direnme Yolu Olarak Feminist Sanat. Yasama Dergisi, 33, 29-49.
• Egbatan, M. ve Şahin, G. (2014). Uluslararası ilişkilerde feminist yaklaşımlar. M. Şahin ve O. Şen (Der.), Uluslararası ilişkiler teorileri temel kavramlar (s. 251-280) içinde. Ankara: Kripto Kitaplar.
• Erel Çalan ve diğerleri. (2021). II Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İstanbul Gündelik Hayatında Tango. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (2), 192-204. Doi: 10.33537/sobild.2021.12.2.19
• Erişkin Karabey, M. D. (2019). Türkiye’de toplumsal cinsiyet rollerinin klasik Batı müziği bestecilerinin mesleki yaşamlarına etkileri [Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. http://hdl.handle.net/11655/8007
• Ersoy Çak, Ş. (2016). Taş plaklarda gizlenmiş kadın solist performansları. G. Göğüs ve E. Varlı (Ed.), Uluslararası Müzik Sempozyumu Müzikte Performans, içinde (s. 55-65). Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Esin, F. ve Sazak, N. (2016). Kantolar Yoluyla Levantenlerde Kadın Algısı Üzerine Bir İnceleme Çalışması. Online Journal of Music Sciences, 1.
• Feminizm. (2024, 15 Haziran). Erişim adresi: https://tureng.com/tr
• Güner, A. (2010). 20.yüzyıldan günümüze, kadın sanatçıların yaşam ve yapıtlarında görülen trajedi/melankoli ilişkisi [Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Gürsel, C. (2023). Türk popüler müzik kültüründe kanto ve yorumcuları üzerine bir araştırma [İzmir Demokrasi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Güvençoğlu, Ş. (2022). Türk müziğinde kadın toplulukları ve bir kadın müzik topluluğu örneği: Âvâze [İstanbul Teknik Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü]. http://hdl.handle.net/11527/22404
• Hiçyılmaz, E. (1999). İstanbul geceleri ve kantolar. İstanbul: Sabah Kitapçılık Hisar, A.Ş.
• Karataş, Ö.S. ve Deryalı, Y. (2022). Kemânî Sarkis Efendi’nin Rast Eserleri Örnekleminde Kanto Formu Üzerine Bir İnceleme. International Social Sciences Studies Journal, 8 (97), 1490-1499. http://dx.doi.org/10.29288/sssj.62083
• Kayhan, F. (1999). Feminizm. İstanbul: BDS Yayınları.
• Kılıç, A. (2022). Klasik Türk Müziği Viyolonsel Eğitiminde Ermeni Bestekârların Kanto Bestelerinin Süpürde Akortta Öğretimi. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (1), 215-245. Doi: 10.47525/ulasbid.1053639
• Okuş, D. (2022). 1880-1920 Arası İstanbul’daki Tulûat Tiyatrolarında Kantocu Kadınlar. Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölümü Dergisi, 34, 73-89. Doi: 10.26650/jtcd.2022.1128516
• Öney, F. (2015). Kadınların Müziği; ‘Kanto’lar, ‘Peruz Hanım’lar. 16 Ekim 2015. https://feminisite.net/index.php/2015/08/kadinlarin-muzigi-kantolar-peruz-hanimlar/
• Özbilen, B. (2006). Kanto’nun değişim süreci ve yakın dönem icralarının değerlendirilmesi [İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Özgün, Y. (2020). Feminizm. G. Atılgan ve E. Aytekin (Ed.), Siyaset bilimi: kavramlar, ideolojiler, disiplinlerarası ilişkiler (s. 379-393) içinde. İstanbul: Yordam Kitap.
• Özinal Öztek, G. Ş. (2020). Türk tiyatrosunda kantocu kadınlar, tiyatroda kantonun yeri, önemi ve günümüzde yok olan kanto [Bahçeşehir Üniversitesi].
• Özkişi, Z. G. (2013). Müzik Disiplini Bağlamında Feminist Müzik Teorisi ve Cinsiyet Semantiği. Turkish Studies, 8 (12), 889-961. Doi: 10.7827/TurkishStudies.5940
• Özkişi, Z. G. (2017). Müzikte Cinsiyet Rollerine İlişkin Yargılar: Kanon, Gettolaşma ve Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Kadın Besteci Sorunu. Ş. Ersoy Çak ve Ş. Ş. Beşiroğlu (Ed.), Kadın ve müzik (s. 63-96) içinde. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özuçma, S. (2020). Tevfik ve İskender biraderlerin yayınladığı “Nuhbe-i Elhân kantoları” (çevriyazı, tür ve biçim incelemeleri) [Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Pekel, S. B. (2022). Bir Drag Queen Olarak Huysuz Virjin. Akdeniz Kadın Çalışmaları ve Toplumsal Cinsiyet Dergisi, 5 (2), 427-449. Doi: 10.33708/ktc.1172297
• Sarı, B. N. (2022). Müzikolojinin 19. ve 20. yüzyıllardaki başat ideolojik/düşünsel kaynakları ve günümüzdeki alanyazına izdüşümleri: milliyetçilik, sosyal demokrasi, sosyalizm, anarşizm, faşizm, liberalizm, feminizm ve muhafazakârlık [Ankara Müzik ve Güzel Sanatlar Üniversitesi Müzik ve Güzel Sanatlar Enstitüsü].
• Seven, N. (2006). Sermet Muhtar Alus’un romanlarında ve öykülerinde eski İstanbul [Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Sevengil, R. A. (1998). İstanbul nasıl eğleniyordu? İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sönmez, G. (2022). Cumhuriyet Dönemi Klasik Türk Müziği Kadın İcracılarından Safiye Ayla’nın ‘Menekşelendi Sular, Sular Menekşelendi’ Eserinin İcra Özellikleri Açısından İncelenmesi. Porte Akademik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 23, 82-102.
• Şengül, T. (2023). Türk Modernleşmesi Sürecinde Müzik ve Kadın. Journal of International Management, Educational and Economics Perspectives, 11 (2), 108–126.
• Şengüler, M. (2021). Ermeni ve Kadın Kimliği ile Besteci: Sirvart Karamanukyan “müzik-kadın-kimlik” analizi. Etnomüzikoloji Derneği Sempozyumu, içinde (s. 1-12).
• Şenoğlu, E. O. (2024). Altın mikrofon yarışmaları ve anadolu pop-rock [Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Tak, A. (2020). Musiki İnkılâbı ve Modern Türk Kimliğinin İnşası, 35, 87-149.
• Tan, S. (2022). Çokkültürlü ve Ulusötesi Bir Uzam Olarak Mütareke Yılları İstanbul’unda Caz. Etnomüzikoloji Dergisi, 5 (1), 309-327.
• Taş, G. (2016). Feminizm Üzerine Genel Bir Değerlendirme: Kavramsal Analizi, Tarihsel Süreçleri ve Dönüşümleri. Akademik Hassasiyetler, 3 (5), 163-175.
• Tekelioğlu, O. (2006). Pop yazılar: varoştan merkeze yürüyen halk zevki. İstanbul: Telos Yayıncılık.
• Ünal, G. (2017). Batı-Dışı Modernlik Kavramı Bağlamında Kanto. Online Journal of Music Sciences, 2 (3), 247-269.
• Ünlü, C. (1998). “Eski Kanto-Yeni Kanto”, Kantolar (1905-1945). Kalan Müzik: CD Kitaplığı.
• Ünlü, C. (2016). Git zaman gel zaman fonograf-gramofon-taş plak. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Visweswaran, K. (1997). Histories to Feminist Ethnography. Annual Review of Antropology, 26, 591-621.
• Yağcı, S. (2019). Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Müziği Kadın Bestekârlarından Melahat Pars’ın Eserleri Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies, 14 (1), 819-831. Doi: 10.7827/TurkishStudies.14774
• Yağcı, S. ve Adar, Ç. (2021). 19. yüzyıl Türk Müziği Kadın Bestekârlar Üzerine Bir İnceleme. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (31), 62-80. Doi: 10.29228/TIDSAD.54663
• Yörük, A. (2009). Feminizm/ler. Sosyoloji Notları, 7, 63-85.