The Principles Based on Determining the Halal and Halality of Animal Meats in Demiri’s Hayaâtü’l-Hayevân

Year 2024, Volume: 9 Issue: 4, 421 - 443, 30.12.2024

Mehmet İzci , Nasi Aslan

https://doi.org/10.30622/tarr.1553139

Abstract

The work Hayâtü’l-Hayevân by Kemâleddîn ed-Demîrî is an important contribution that has had a significant impact on both Islamic jurisprudence (fiqh) and zoology in the Islamic world. This book not only marked a pinnacle in Demîrî’s scientific career but also gained attention for its unique approach of integrating Islamic law with the world of animals. The work is divided into three versions, namely "suğrâ," "vustâ," and "kübrâ." The most comprehensive and notable version, the "kübrâ", presents in-depth information about animals while being enriched with folkloric and cultural elements. This combination of zoological and fiqh literature makes the work unique in many respects. Some researchers have described the book as a folkloric compilation, yet upon deeper examination, the work reveals a wealth of valuable scientific and legal information concerning animals. One of the most striking aspects of this work is its detailed treatment of the position of animals within Islamic law. Whereas classical fiqh literature often addresses animals in a generalized manner, Demîrî goes further by examining each animal’s status in terms of whether its meat is permissible (halal) or forbidden (haram), methods of hunting, and its sale and use. The book also delves into the legal status of animals not typically mentioned in traditional fiqh sources, including those that were either unknown or little known in his time. This comprehensive approach demonstrates the depth of Demîrî’s knowledge in both fiqh and zoology. Furthermore, it is evident that Demîrî did not base his rulings on animals solely on religious texts. He also drew on his own observations and experiences, which adds a scientific dimension to his legal judgments. His observational approach to animals enhances the academic value of the work, as it integrates legal knowledge with natural observations, turning the book into both a scientific and religious resource. In this regard, the book not only holds significance within the Islamic world but also possesses universal value in the study and classification of animals. Another important aspect of Hayâtü’l-Hayevân is the perspective it offers on animal rights and ethics. The work does not simply outline how animals should be judged according to Islamic law; it also sheds light on the place and significance of animals in human life. While detailing the relationships between animals and humans, Demîrî emphasizes the dynamic nature of Islamic law and its interaction with the natural world. In this context, the work can be seen as carrying parallels with contemporary discussions on animal rights and ethics. Demîrî’s rulings on the preservation of animals, the protection of their natural rights, and the regulation of their interactions with humans underscore the broad scope of Islamic law, which encompasses the natural world. In conclusion, this study focuses on the in-depth analysis of Demîrî’s Hayâtü’l-Hayevân, highlighting how the work bridges Islamic law and zoology. Demîrî’s legal rulings on animals have carried the expansive regulations of Islamic law into the modern era, where they continue to serve as a valuable reference. By explaining the methods used to determine whether animal meat is halal or haram, the work remains an important source within both historical and contemporary Islamic law.

Keywords

Islamic law, Fiqh, Hayatü'l-hayevan, Kemaleddin ed-Demiri, Animal meat

Demîrî’nin Hayâtü’l-Hayevân Adlı Eserinde Hayvan Etlerinin Helâl ve Haramlığının Belirlenmesinde Esas Alınan İlkeler

Abstract

Kemâleddîn ed-Demîrî'nin Hayâtü’l-Hayevân adlı eseri, İslam dünyasında özellikle fıkıh ve zooloji alanında büyük bir etki yaratmış önemli bir çalışmadır. Bu eser, Demîrî'nin bilimsel kariyerinde zirveye ulaşmasını sağlayan bir telif olmasının yanı sıra, İslam hukuku ile hayvanlar dünyasını buluşturmasıyla dikkat çekmektedir. Eserin "suğrâ", "vustâ" ve "kübrâ" olmak üzere üç farklı versiyonu bulunmaktadır. En kapsamlı ve dikkate değer olan "kübrâ" versiyonu, hayvanlar üzerine derinlemesine bilgi sunmasının yanı sıra, folklorik ve kültürel öğelerle zenginleştirilmiş bir yapı sunmaktadır. Bu eserin hem zooloji hem de fıkıh literatürünü bir arada bulundurması, onu birçok açıdan özgün kılmaktadır. Bu nedenle, bazı araştırmacılar eseri folklorik bir derleme olarak değerlendirmiştir, ancak eserin derinliklerine inildiğinde, hayvanlar hakkında çok değerli bilimsel ve hukuki bilgilere ulaşılmaktadır. Eserin en dikkat çekici yönlerinden biri, hayvanların İslam hukukundaki yerini detaylı bir şekilde ele almasıdır. Klasik fıkıh literatüründe hayvanlarla ilgili hükümler genellikle genel ilkeler doğrultusunda belirtilirken, Demîrî, her bir hayvanın etinin helâl ya da haram olma durumu, avlanma usulleri, satışı ve kullanımı gibi detayları incelemiştir. Eserde, sadece geleneksel fıkıh kaynaklarında ismi geçen hayvanlar değil, aynı zamanda o dönemde bilinmeyen veya az bilinen hayvanlar da ele alınarak, bu hayvanlara dair şer’î hükümler detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu kapsamlı inceleme, Demîrî’nin fıkıh ve zooloji alanındaki bilgisinin ne kadar derin olduğunu göstermektedir. Demîrî'nin, hayvanlar hakkında verdiği hükümleri sadece dini metinlere dayandırmakla kalmayıp, kendi gözlem ve deneyimlerinden de yararlandığı görülmektedir. Hayvanlar üzerindeki bu gözlemleri, eserin bilimsel değerini artıran unsurlar arasında yer almaktadır. Bu gözlemci yaklaşımı sayesinde, İslam hukukuna dair bilgileri doğa gözlemleri ile birleştirerek, eseri hem bilimsel hem de dini bir kaynak haline getirmiştir. Eserin bu yönüyle, sadece İslam dünyasında değil, aynı zamanda hayvanların incelenmesi ve sınıflandırılması açısından da evrensel bir değere sahip olduğu ifade edilebilir. Hayâtü’l-Hayevân’ın bir diğer önemli yönü, hayvan hakları ve etik konularına dair sunduğu perspektiftir. Eser, sadece hayvanların İslam hukuku çerçevesinde nasıl değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koymakla kalmaz, aynı zamanda hayvanların insan hayatındaki yerini ve önemini de gözler önüne serer. Demîrî, hayvanların yaşantısı ve onların insanlarla olan ilişkilerini detaylandırırken, İslam hukukunun dinamik yapısını ve bu hukukun doğa ile olan etkileşimini vurgulamaktadır. Bu bağlamda, eserin günümüz hayvan hakları ve etik tartışmalarıyla da paralellikler taşıdığı söylenebilir. Hayvanların korunması, onların doğal haklarının gözetilmesi ve insanlarla olan ilişkilerinin düzenlenmesi konularında Demîrî'nin verdiği hükümler, İslam hukukunun doğayı da kapsayan geniş çerçevesini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, bu çalışma Demîrî'nin Hayâtü’l-Hayevân adlı eserinin derinlemesine incelenmesine dayanmakta ve eserin İslam hukuku ile zooloji alanında nasıl bir köprü kurduğunu açıklamaktadır. Demîrî’nin hayvanlar hakkında verdiği fıkhî hükümler, İslam hukukunun geniş bir yelpazeye yayılan hükümlerini günümüze kadar taşımış ve çağdaş İslam hukuku açısından da değerli bir kaynak olmuştur. Eser, hayvan etlerinin helâl ve haramlık durumlarının belirlenmesinde kullanılan metotları açıklaması bakımından hem tarihsel hem de modern İslam hukuku bağlamında önemli bir referans kaynağı olarak kabul edilmektedir.

Keywords

İslam hukuku, Fıkıh, Hayatü'l-hayevan, Kemaleddin ed-Demiri, Hayvan etleri

References

• Abdulbâkî, M. F. (1945). El-Mü’cemü’l-Müfehres lî Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye.
• Abdusselam, İ. b. (1991). Kavâidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. Mektebetu Külliyâti’l-Ezheriyye.
• Abdülmün’im, M. A. (t.y.). Mu’cemü’l-Mustalahât ve Elfâzi’l-Fıkhiyye. Dâru’l-Fadîle. Ali Haydar Efendi. (1991). Dürerü’l-hukkâm (F. el-Hüseynî, Çev.). Dâru’l-Cîl.
• Âmidî, E.-Ḥasen ʿAlî b. E. ʿAlî S. es-Saʿlebî el-. (t.y.). El-İḥkâm fî Uṣûli’l-Aḥkâm (1-4). el-Mektebu’l-İslâmî.
• Apaydın, Y. (2017). İslam Hukuk Usulü. Bilimsel Araştırma Yayınları.
• Âşûr, M. b. T. (2013). İslam Hukuk Felsefesi- Gaye Problemi (Makâsıdu’ş-Şeriati’l-İslamiyye) (V. Akyüz & M. Erdoğan, Çev.). Rağbet Yayınları.
• Bahşi, T. (2021). Mezhebî Aidiyetler Bağlamında Mu‘tezile’nin Arap Dilini Kullanımı. Turkish Academic Research Review, 6(1), 253-292.
• Bakkal, A. (2019). Mecelle’deki Küllî Kaidelerin Genel Kural Tipi Diğer kavramlarla İlişkisi ve Bunların Delil Oluş Keyfiyeti," Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi , vol.2019/2, no.43, pp.92-110.
• Bardakoğlu, A. (1993). Câiz. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 7, ss. 27-28). TDV Yayınları.
• Benî Salih, M. F. (2015). Fabrika Yemlerinin Hayvanların Temizliği ve Helâlliğine Etkisi (H. Baysa, Çev.). Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 189-214.
• Beyânûnî, M. E.-F. (1980). El-Hükmü’t-Teklîfî fi-Şerîati’l-İslâmiyye. Dâru’l-Kalem.
• Bilmen, Ö. N. (t.y.). Hukûki İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. Bilmen Yayınevbi.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. el-. (2001). El-Câmiu’s-Sahîh. Dâru Tavki’n-Necât.
• Candan, A. (2020). Muhtasar Şâfiî İlmihali. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Cessâs, E. B. (1994). Ahkâmü’l-Kurʾân. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Cevherî, İ. b. H. (1987). Es-Sıhâh. Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
• Cürcânî, S. Ş. (1983). Kitâbu’t-Ta’rîfât. Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Cüveynî, E.-M., & Avizâ, S. (1997). El-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Çayıroğlu, Y. (2018). Helâl ve Haramlarla İlgili Kaide ve İlkeler. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(1), 597-633.
• Debbûsî, E. Z. (2001). Tavkîmu’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Demîrî, E.-B. M. b. M. ed-. (1425/2004). En-Necmu’l-Vehhâc (1-10). y.y.
• Demîrî, K. (2005). Hayâtü’l-Hayevân. Dâru’l-Beşâir.
• Diyanet. (2009). Kur’an-ı Kerim Meâli (3. bs). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Dönmez, İ. K. (1997). Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar. İçinde İslamda İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. Gerçek Hayat.
• Dönmez, İ. K. (2005). Mubah. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 30, ss. 341-345). TDV Yayınları.
• Dönmez, İ. K. (2014). Fıkıh Usûlü İncelemeleri. İslami Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Duman, M. Z. (1996). Habîs. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 14, s. 379). TDV Yayınları.
• Ebû Dâvûd, S. b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. (2009). Sunenu Ebî Dâvûd (1-7). Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye.
• Ebû Zehrâ, M. (1986). İslam Hukuku Metedolojisi (Fıkıh Usûlü) (A. Şener, Çev.). Fecr.
• İsfehânî, er-R. (1991). El-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’an (Şamile). Dâru’l-Kalem.
• Mevsilî, M. (1937). El-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr (Şamile). Mabaatu’l-Halebî.
• Nesâî, E. A. A. b. Ş. el-Horasânî. (1986). Sünen-i Nesâî. Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye.
• Erdoğan, İ. H. (2019). Kelam İlmi Açısından Ölüm-Ölümsüzlük ve Ahiret .Tasavvuru. Kimlik Yayınları.
• Erdoğan, İ. H. (2022). Kelam İlmî Metinler (el-Müntehab min Mütûnî İlmi’l-Kelâm). Kimlik Yayınları.
• Erdoğan, M. (2017a). İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İFAV Yayınları.
• Erdoğan, M. (2017b). Vahiy – Akıl Dengesi Açısından Sünnet. İFAV Yayınları.
• Semerkandî, A. (1984). Mizânu’l-Usûl fî Netâici’l-Ukûl. Metabiu’d-Devhati’l-Hadîse.
• Fîrûzâbâdî, M. (2005). El-Kâmûsû’l-Muhît. Mektebetü Tahkiku’t-Türâs.
• Gazzâlî, E. H. (1994). El-Mustesfâ (İslam Hukukunda Deliller ve Yorumlar Metodolojisi) (Y. Apaydın, Çev.). Rey Yayıncılık.
• Görmez, M. (2011). Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı IV. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Hacıoğlu, N. (2018). Etlerinin Yenilmesi Yasaklanan Hayvanlar ile İlgili Hadis Rivayetlerinin Değerlendirilmesi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22(2), 1191-1120.
• Hasen, A. (1999). İlk Dönem İslam Hukuk Biliminin Gelişimi (H. Songur, Çev.). Rağbet Yayınları.
• Haskefî, A. (2002). Ed-Dürrü’l-Muhtâr Şerhu Envîrü’l-Ebsâr. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ḫaṭîb eş-Şirbînî, Ş. ed-D. M. b. A. eş-Şâfiʿî el-. (1415/1994). Muğnî’l-Muḥtâc ilâ Maʿrifeti Meʿânî Elfâẓi’l-Minhâc (1-6). Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Heyet. (t.y.). Mecelletü’l-Ahkâmi’l-Adliyye.
• Heyet. (2006). El-Mevsûâtü’l-Fıkhiyye. Dâru’s-selâsil-Metâbi.
• İbn Fâris, Z. (1979). Mu’cemü-Mekâyisi’l-Luğa. Dâru’l-Fikr.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, E. ʿAbdillâh Ş. M. b. E. B. b. E. ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el-Ḥanbelî. (1423). İʿlâmu’l-Muvaḳḳıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿÂlemîn (1-7). y.y.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, E. M. M. ʿAbdullāh b. A. b. M. b. K. el-Cemmâʿîlî. (1417/1997). El-Muğnî (3. bs, 1-15). Dâru Alemi’l-Kutub.
• İbn Manzûr, C. (2011). Lisânu’l-Arab (Şamile). Dâru Sâdır.
• İbn Rüşd, E.-V. (2004). Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid. Dâru’l-Hadîs.
• İbn Teymiyye, E.-ʿAbbâs T. A. b. ʿAbdilḥalîm b. M. ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. (1995). Mecmûu’l-Fetâvâ. Mücemmeı’l-Melik Fahd li-Tabâati’l-Mushafi’ş-Şerif.
• İbnu’l-Es̱îr, E.-S. el-M. b. M. el-Cezerî. (1399/1979). En-Nihâye fî Ğarîbi’l-Ḥadîs̱ ve’l-Es̱er (1-5). el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye.
• İbnü’l-Hümâm, K. (t.y.). Fethu’l-Kadîr.
• Kahraman, A. (2002). İslam’da İbadetlerin Değişmezliği. Akademi Yayıncılık.
• Kahraman, A. (2003). İslâm Hukuk Düşüncesinde Taabbudî Hükümler ve Taabbudiyyâtın Sahası Üzerine. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2, 25-57.
• Kahraman, A. (2012). İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usûlü Açısından Temellendirilmesi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20, 43-69.
• Kahraman, H. (2007). Hadis Şerhinde Mezhep Faktörü. Usûl, 7(1), 7-34.
• Karadâvî, Y. (2012). El-Helâlü ve’l-harâmu fi’l-İslâm. Mektebetü Vehbe.
• Karadâvî, Y. (2017). Sünneti Anlamada Yöntem (Sünnetin Teşriî Değeri) (B. Erul, Çev.). Nida Yayıncılık.
• Karaman, H. (2006). İlmihal (İman ve İbadetler- İslam ve Toplum). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karaman, H. (2016). Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar. İz Yayıncılık.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Aḥmed el-Ḥanefî el-. (1406/1986). Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ (2. bs, 1-7). Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Keskin, M. (2018). Şâfiî Fıkhı (Hanefi Mezhebi ile Mukayeseli). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Koca, F. (1997). Haram (Fıkıh). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 16, ss. 100-104). TDV Yayınları.
• Koca, F. (2003). Mekruh. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, ss. 581-583). TDV Yayınları.
• Konevî, K. b. A. (1986). Enîsü’l-Fukahâ fi-Ta’rîfâti’l-Elfâzi’l-Mütedâvileti Beyne’l-Fukahâi. Dâru’l-Vefâʾ.
• Kudûrî, A. b. E. B. (1997). Muhtasaru’l Kudûrî. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kurtûbî, Z. (1996). El-Müfhim limâ Eşkele min Telhîsi Kitabı Müslim. Dâru İbn Kesîr.
• Mâverdî, E.-Ḥasen ʿAlî b. M. el-Baṣrî el-. (1419-1999). El-Ḥâvî’l-Kebîr fî Fıḳhi Meẕhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî ve huve Şerḥu Muḫtaṣari’l-Muznî (1-19). Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Mutarrizî, B. (t.y.). El-Mu’rib fî Tertîbi’l-Muʿrib. Mektebetu Üsâme b. Zeyd.
• Müslim, İ. H. en-Nisâbûrî. (t.y). Sahîh-i Müslim. Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî.
• Nesefî, E.-B. ʿAbdullâh b. A. en-. (1432/2011). Kenzu’d-deḳâʾiḳ. Dâru’l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye; Dâru’s-Sirâc.
• Okur, K. H. (2009). İslâm Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıdalar ve Bazı Güncel Meseleler. Usûl İslâm Araştırmaları, 11(1), 7-40.
• Öğüt, S. (1994). Ef‘âl-i Mükellefîn. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 452). TDV Yayınları.
• Özkan, M. (2012). Şer‘î Hükümlerin Ta‘lîli ve İbadetlerde İçtihat Meselesi Üzerine. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 55-75.
• Pak, S. (2012). Sünnetin Kur’an’ı Beyan Yönleri. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), 357.
• Râzî, E. ʿAbdillâh F. M. b. Ö. b. Ḥüseyn er-. (1420). Mefâtîḥu’l-Ğayb. Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî.
• Semerkandî, A. (1994). Tuhfetü’l-fukahâ. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Seraḫsî, M. b. A. b. E. S. Ş.-ʾEimme es-. (1421/2000). El-Mebsûṭ (1-30). Dâru’l-Fikr li’t-Ṭabâʿati ve’n-Neşri ve’t-Tevzîʿi.
• Serahsî, Ş. (1993). Usûlü’s-Serahsî. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Şa’bân, Z. (1990). İslam Hukuk İlminin Esasları: (Usûlü’l-Fıkh) (İ. K. Dönmez, Çev.; TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; 45). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şâfiî, E. ʿAbdillâh M. b. İ. b. ʿAbbâs eş-. (1358/1940). Er-Risâle. y.y.
• Şâfiî, M. b. İ. (1990). El-Ümm. Dâru’l-Fikr.
• Şâṭıbî, İ. b. M. el-Laḫmî el-Ğırnâṭî eş-. (1417/1997). El-Muvâfaḳât (1-7). Dâru İbn ʿAffân.
• Şâtıbî, İ. b. M. (1997). El-Muvâfakât. Dâru İbn ʿAffân.
• Şener, M. (1998). Hayvan (Fıkıh). İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 17, ss. 92-98). TDV Yayınları.
• Şevkânî, M. b. ʿAlî b. M. el-Yemenî eş-. (1413/1993). Neylu’l-Evṭâr (1-8). Dâru’l-Ḫadîs̱.
• Tirmizî, E. Î. M. (1998). Sünen-i Tirmizî. Dâru’l-Garbî’l-İslâmî.
• Toksarı, A. (1994). Delil Olma Yönünden Sünnet. Rey Yayıncılık.
• Tûsî, E. C. (1965). Tehzîbü’l-Ahkâm. Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî.
• Uludağ, S. (2005). İslam’da Emir ve Yasakların Hikmetleri. TDV Yayınları.
• Yalçın, İ. (2014). Fıkıhta Harama Hayvanları Belirleme Sorunu. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 24, 300-302.
• Yazır, M. H. (t.y.). Hak Dini Kur’an Dili. Azim Dağıtım.
• Yerinde, A. (2011). Tayyib. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 40, ss. 196-197). TDV Yayınları.
• Yüksel, M. (2002). Yiyecek-İçeceklerde Haram-Helalliğin Kriteri ve Bu Konuda Arap Kültürünün Etkisi. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 265-271.
• Zebîdî, M. b. M. b. ʿAbdurrezzâḳ ez-. (t.y.). Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs (1-4). Dâru’l-Hidâye.
• Zeydân, A. (Beyrut). El-Vecîz fî Usûli’l-Fıkıh. Müessesetü’r-Risâle.
• Zuhayli, M. M. (2006). El- Vecîz Fî-Usûli’l-fıkh el-İslâmî (Medhal-Masâdır-el-Hükmü’ş-Şerî). Dâru’l-Hayr.
• Zuhaylî, V. (1985). El-Fıhu’l-İslâmî ve Edilletühü. Dâru’l-Fikr.
• Zühaylî, M. M. (2006). El-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh. Dâru’l-Hayr.