References to the Quran and Interpretation Methods in the Example of Qabusname and Siyâsetnâme

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 202 - 212, 20.03.2025

Mensure Sönmez , Hatice Teber

https://doi.org/10.30622/tarr.1587555

Abstract

Siyâsetnâmes are generally works of advice/mevize type that deal with subjects such as virtues and principles that state administrators should have in order to ensure the social, political and economic well-being of their subjects in war and peace. Siyâsetnâmes, which are the source of sciences formed in many religious and social fields, have been written in every period, taking into account the needs of the people without being independent of the political and socio-cultural environment of the period. These valuable works, which seek solutions to the administrative, economic and moral deficiencies of their periods and provide advice, have shown and continue to show their cultural and moral effects on societies and individuals both in the period they were written and for centuries. Especially in Iranian and Indian literature, the writing of works of the type of sista dates back to very early periods. In the geography of Transoxiana, various sistanames were written starting from the pre-Islamic period, during the Seljuk period and in the post-Islamic period. These works generally include experiences related to state administration and management, the characteristics and virtues of administrators, the order and balance of the state, and its principles. Sisetnames were written not only for political leaders, but also to explain the principles of administration and the importance of justice to the masses, and to enlighten and advise societies. It has been witnessed that the views expressed in almost all religious, political and literary texts written throughout the history of Islamic thought sought legitimacy from the Quran. Sufis, state administrators, supporters of political sects or authors of works in the genre of siyâsetnâmes who gave sermons to administrators resorted to the Quran to explain that their views were based on the Quran and to base their approaches on verses. The understanding of referencing the divine message also allowed for an effort to interpret the Quran and to interpret it in a way. This study focuses on the purpose and interpretation methods of the verses used in the Siyerü’l-Mülûk/Siyâsetnâmesi, which was written systematically by the Grand Vizier Nizâmülmülk (d. 485/1092) who had an important place in the Great Seljuk State upon the request of Sultan Melikşah, and in the work called Kâbusnâme, which was written in the same period and compiled in the model of a siyâsetnâme by Emir Unsûru’l-Me’âlî Keykâvus b. İskender (d. after 475/1082) and translated from Persian to Turkish by İlyasoğlu Mercimek Ahmet (d. after 835/1431-32). The siyâsetnâmes, which are a type of advice-book, resorted to verses in order to gain religious legitimacy in the eyes of state administrators, umera and subjects, although they were not religious texts. The verses used as examples may sometimes not exhibit a directly coherent situation regarding the subject. The main purpose here is to benefit from the authority of the Quran. In addition, this situation can be interpreted as the freedom granted to the human mind in understanding the verses, associating them with the subject and interpreting them. The use of verses in political treatises is important in terms of providing a moral and religious basis for political authority and ensuring legitimacy for administrators and their practices, providing guidance in ensuring justice and preserving social peace and tranquility, supporting a democratic management approach by encouraging consultation and providing awareness in terms of moral and religious values. These reasons show that the verses are not only references but also guide administrators and society. Writing a political treatise is an expression of both a religious and social responsibility.

Keywords

Nasihatname, Siyasatname, Qabusname, Nizamulmulk, Ilyasoglu Mercımek Ahmat.

Kâbûsnâme ve Siyâsetnâme Örneğinde Kur’an’a Referanslar ve Yorum Yöntemleri

Abstract

Siyâsetnâmeler, genellikle tebaanın savaşta ve barışta sosyal, siyasal ve ekonomik refahını sağlamak için, devlet yöneticilerinin sahip olmaları gereken erdem ve ilkeler gibi konuları ele alan nasihat/mevize türü eserlerdir. Dinî ve toplumsal birçok sahada teşekkül eden ilimlere kaynaklık eden siyâsetnâmeler her devirde dönemin siyasi ve sosyo-kültürel ortamından bağımsız olmaksızın halkın ihtiyaçları dikkate alınarak yazılmıştır. Dönemlerinin idari, ekonomik ve ahlaki aksaklıklarına çözüm arayan, nasihatlerde bulunan bu kıymetli eserler hem yazıldıkları dönemde hem de asırlarca toplum ve bireyler üzerinde kültürel ve ahlaki boyutta etkilerini göstermişler ve göstermeye de devam etmektedirler. Özellikle İran ve Hint edebiyatlarında siyâsetnâme türü eserlerin yazımı oldukça erken dönemlere kadar uzanmaktadır. Mâverâünnehir coğrafyasında da İslam öncesi dönemden başlayarak, Selçuklular dönemi ve İslam sonrası dönemde çeşitli siyâsetnâmeler kaleme alınmıştır. Bu eserler genellikle devlet yönetimi ve idaresi ile ilgili tecrübeleri, idarecilerin hasletlerini ve erdemlerini, devletin düzenini ve dengesini, prensiplerini içerir. Siyâsetnâmeler, sadece siyasi liderler için değil, aynı zamanda geniş kitlelere yönetim ilkelerini ve adaletin önemini anlatmak ve toplumları aydınlatıp öğüt vermek için yazılmıştır. İslam düşünce tarihi boyunca yazılan dinî, siyasi ve edebî metinlerin hemen hemen tamamında ortaya konulan görüşlerin Kur’an’dan meşruiyet aradığına tanık olunmuştur. Sûfîler, devlet yöneticileri, siyasi mezhep taraftarları ya da yöneticilere va’zu nasihat veren siyâsetnâme türü eser sahipleri görüşlerinin Kur’an’a dayandığını açıklamak ve yaklaşımlarını ayetlerle temellendirmek için Kur’an’a başvurmuşlardır. İlâhi mesaja referans verme anlayışı aynı zamanda Kur’an’ı yorumlama ve bir çeşit te’vil etme gayretine imkân vermiştir. Çalışmada Büyük Selçuklu devletinde önemli bir yeri olan Veziri Azam Nizâmülmülk’ün (ö. 485/1092) Sultan Melikşah’ın isteği üzerine sistematik bir şekilde kaleme aldığı Siyerü’l-Mülûk/ Siyâsetnâmesi’nde ve aynı dönemde yazılmış Emir Unsûru’l-Me’âlî Keykâvus b. İskender’in (ö. 475/1082’den sonra) bir siyâsetnâme modelinde telif ettiği, İlyasoğlu Mercimek Ahmet (ö. 835’ten sonra/1431-32’den sonra) tarafından Farsçadan Türkçeye çevrilen Kâbusnâme isimli eserinde geçen ayet-i kerîmelerin kullanılmasındaki gaye ve yorum yöntemleri üzerinde durulmuştur. Bir tür nasihatnâme eseri olan siyâsetnâmeler, dinî metinler olmadıkları halde kendilerine devlet yöneticileri, umera ve tebaa nezdinde dinî bir meşruiyet kazanmak için ayetlere başvurmuştur. Örnek olarak kullanılan ayetler bazen konu ile ilgili doğrudan insicamlı bir durum sergilemeyebilmektedir. Buradaki asıl amaç, Kur’an’ın otoritesinden istifade etmektir. Ayrıca bu durum ayetleri anlamada, konu ile bağdaştırmada ve te’vil etmede insan aklına tanınan özgürlük olarak yorumlanabilir. Siyâsetnâmelerde ayetlerin kullanılması, siyasi otorite için ahlaki ve dinî bir dayanak oluşturarak idareci ve uygulamalarının meşruiyet kazanmasını sağlaması, adaletin sağlanması ve sosyal barış ve huzurun korunmasında rehberlik etmesi, istişareyi teşvik ederek demokratik bir yönetim anlayışını desteklemesi ve ahlaki ve dinî değerler bakımından bilinçlenmeyi sağlaması açısından önemlidir. Bu sebepler, ayetlerin sadece birer referans olmadığını aynı zamanda idarecilere ve topluma yol gösterici olduğunu gösterir. Siyâsetnâme yazımı hem dinî hem de toplumsal bir sorumluluğun ifadesidir.

Keywords

Nasihatnâme, Siyasetnâme, Kâbusnâme, Nizâmülmülk, İlyasoğlu Mercimek Ahmet.

References

• Adalıoğlu, H. H. (2004). Siyâsetnâmelerin Klasik Kaynakları. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 ss.1-22.
• Adalıoğlu, H. H. (2009). Siyâsetnâme. TDV İslam Ansiklopedisi (C.37) 305. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Atik, K. & Sarıcaoğlu M. E. (2023). Osmanlı Siyâsetnâmelerinde Kur'an Ayetlerinin Kullanılışı (16-18. yüzyıllar). Kesit Akademi Dergisi 9 /37 ss.320-345.
• Atmaca, V. (2000). Hadisleri Bakımından Siyâsetnâmeler I. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/ (Prof.Dr. Şaban Kuzgun Armağanı) ss.357-370.
• Aydın, F. (2017). İslam Ahlâk Düşüncesinde Erdemler: Şehrezûrî Örneği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları, 6/5, ss.3100-3121.
• Babelanı, F. N. (2016) Siyâsetnâme ve Kâbusnâme’lerin Mukayesesi. (Yüksek Lisans Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Buhârî. (1422/2000). el-Camiu’l-müsnedü’s-sahîh, (thk. Muhammed Zuheyr b. Nasıri’n-Nâsır). Beyrut: Dâru Tevkî’n-Necat.
• Canatan, K. (2014). İslam Siyaset Düşüncesi ve Siyâsetnâme Geleneği, İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Çağrıcı, M. & Dönmez, İ. K. & Gümüş, S. & Karaman, H. (2003). Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: DİB Yay. Dinçer, Ö. (2018). Siyâsetnâmeleri Yeniden Okumak. İstanbul: Klasik Yay.
• Durmuş, İ. (2000). İbnü’l-Mukaffa. TDV İslam Ansiklopedisi (C.21) 130-134. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ebû Hayyân, el-Endelüsî. (2001). el-Bahrü’l-muhît. (thk. eş-Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvid). Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye.
• Evkuran, M. (2019). Çağdaş Sorunlar ve Kelam. Ankara: Ankara Okulu Yay.
• Gözel, A. (2021). Siyâsetnâmelerdeki Ahlakî Tavrın Dinî Referansları, II. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu (UDİS-2021). “Din, Ahlak ve Hukuk” Tebliğ Kitabı. Ankara: Son Çağ Yay.
• İsfahânî, R. (2010). el-Müfredâtu fî garîbi’l-Kur’an. (Çev. Abdulbaki Güneş). İstanbul: Çıra Yay.
• Jamal, G. & Kafkasyalı, M. S. (2016). Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi. Ankara: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yay.
• Keskin, M. (2022). İlk Dönem Siyasi ve İtikadi Mezheplerin İnsan Fiilleri ve İhtiyar Anlayışı: Mar’aşî’nin Risale-i Müncie Örneği. Ankara: İlahiyat Yay.
• Keykâvus b. İskender. (t.y.) Kâbûsnâme. (Çev. İlyasoğlu Mercimek Ahmet, Haz. Atilla Özkırımlı). İstanbul: Tercüman 1001 Eser.
• Koç, M. A. (2003). 53/Necm Suresinin Tefsirinde Bazı Tarihî Sorunlar Üzerine, İslâmiyât, 6/ (Siyaset ve Ahlak özel sayısı) ss.167-171. Ankara.
• Kurtuluş, R. (2022). Keykâvus b. İskender. TDV İslam Ansiklopedisi (C.25) 356. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Levend, A. S. (1988). Siyaset-nameler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1962. Ankara:Türk Dil Kurumu Yay.
• Levend, A. S. (1998). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: TTK Yay.
• Müslim. (1991) Sahîh-i Müslim. (thk. Muhammed Fuat Abdulbakî). Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye.
• Nizâmülmülk, b. İshâk et-Tûsî.(2009). Siyerü’l-Mülûk/Siyâsetnâme. (Çev. Mehmet Taha Ayar). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Öztürk, M. (2000). İslam Tefsir Geleneğinde Yorum Manipülasyonu: 'Ulu'l-Emr' Kavramı Örneği. İslamiyat. 3 ss. 79-98.
• Pala, İ. (2006). Nasihatnâm. TDV İslam Ansiklopedisi (C.32) 409. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Severcan, Ş. (2013). Necmeddin Dâye’nin Siyâsetnâmesinde Sultan-Din-Devlet. II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce. Konya.
• Sühreverdî, Ebu’n-Necib. (2008) Nehcü’s-süluk fî siyaseti’l-müluk: Yönetenlerin Yönetimi, (ed. Çığır Doğu Zorlu). İstanbul:İlgi Kültür Sanat.
• Şerîf er-Radî, Ebü’l-Hasen. (2009). Hz. Ali / Nehcü'lBelağa Hz. Ali'ninKonuşmaları, Mektupları ve Hikmetli Sözleri. (Çev. Prof. Dr. Adnan Demircan). Ankara: Beyan Yay.
• Tirmizî. (1996). el-Câmiu’s-Sahîh. (thk. Beşşar Avvad Maruf). Beyrut, Darü’l Garbi’l İslamî.
• Tûnisî, Muhammed et-Tâhir. (2000). et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî.
• Türcan, T. (2012). Ülü’l-Emr. TDV İslam Ansiklopedisi (C.42) 295-297. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyâsetnâmeleri, İstanbul: M.E.B Yay.
• Yazar, N. (2019). Ayet ve Hadislerin Siyasi Kavramların Açıklanmasındaki Önemi: Siyâsetnâmelerden Yansımalar. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 ss. 891-909.