Sufi Content in the Poems in Muhibban Magazine

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 213 - 238, 20.03.2025

Ömer Dilmen , Hamit Altındağ

https://doi.org/10.30622/tarr.1609864

Abstract

In 1826, the abolition of the Janissary Corps and the closure of Bektâşhi lodges had a profound impact on Bektashism, and these events became one of the important turning points in the history of the Bektashi community. This process caused the Bektashi community to restructure and seek to continue its traditions in different ways. The libertarian environment during the Tanzimat and Constitutional Monarchy periods further accelerated this restructuring process by providing the Bektashi community with new opportunities to express their thoughts. Publications, which became widespread in this period, played an important role in making the voices of the communities heard. Ceride-i Sûfiyye, Tasavvuf, Hikmet, Mekarimü'l-Ahlak and Muhibban were important journals of the period with Sufi content. Muhibban, which emerged in this period, was not only a medium that published on Alevi-Bektashi culture and literature, but also the voice of this community. Muhibban, one of the first important works of Alevi-Bektashi literature, recorded a remarkable accumulation in terms of both literary texts and cultural heritage. Muhibban magazine was not only a medium that defended Bektashi thought and philosophy, but also aimed to spread the humanitarian and moral values of Sufism to the society. Emphasising the need for tariqas to adapt to changing social conditions, the magazine fought for the official recognition and social prestige of Bektashi circles. Published under the leadership of Hacıbeyzâde Ahmed Muhtar (1871-1955), Muhibban stood against criticism of both Bektashism and other mystical structures and endeavoured to promote these structures as fundamental elements of moral and human development. The journal has a very rich structure in terms of literary content. From poems to articles, from biographies to recipes, Muhibban offered its readers a wide range of texts in different genres. The magazine's attitude towards the administration of Abdülhamid II led it to gain an oppositional identity. In addition, the magazine established a strong connection with social life and provided important information on current events and debates. With this feature, the journal was a valuable source not only for the Bektashi community but also for understanding the intellectual atmosphere in the late Ottoman society. Another important feature of the journal Muhibban is that it was not only limited to publishing written works, but also included the sheet music of the breaths, one of the important elements of Bektashi music. This made it possible not only to preserve the Bektâşî cultural heritage but also to systematically transmit it to future generations. With this feature, the magazine has been one of the rare sources where Ottoman Sufi culture gained both a written and an aural dimension. In this study, it is aimed to analyse the poems in the magazine with Sufi content. All issues of Muhibban were analysed in detail and a total of 38 poems were identified. It was determined that 28 of these poems have mystical content. Among the subjects frequently discussed in the poems are the basic elements of Bektâşîism such as Hz. Ali, Ahl-i beyt, Hacı Bektâş-ı Velî and Bektashism. In addition to these, basic Sufi themes such as belief in God, tawhid, Prophet Muhammad (s), dervishism, sharî'at-tarîqat-marîf-haqîqat, hijâb (veil) and love and affection are among the noteworthy contents of the journal. In addition, there are Sufi themes such as existence-existence, wisdom, human love, Sufism, Qur'ân al-kerîm, Abdülkâdir Geylânî, worships, awliya-murshid, heart, abdal, nafs and jihāz-ı tarîqat. By analysing the Sufi content of the poems published in Muhibban magazine, this study aims to reveal the place of the magazine in the intellectual environment of the Second Constitutional Monarchy period and its importance for Bektashism. It can be said that the findings of the study provide a broad perspective on the Sufi publishing and Bektâşî culture of the period and constitute an important ground for the study of Bektashism and Sufism.

Keywords

Sufism, Muhibban, Bektashism, Nefes, Poetry, II. Constitutionalism.

Muhibban Dergisindeki Şiirlerde Tasavvufî Muhteva

Abstract

1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması ve Bektâşî tekkelerinin kapatılması, Bektâşîlik üzerinde derin bir etki bırakmış, bu olaylar Bektâşî topluluğunun tarihindeki önemli dönüm noktalarından biri olmuştur. Bu süreç, Bektâşî topluluğunun yeniden yapılanmasına ve geleneklerini farklı biçimlerde devam ettirmeye yönelik arayışlarına neden olmuştur. Tanzimat ve II. Meşrutiyet dönemlerindeki özgürlükçü ortam ise Bektâşî topluluğuna, düşüncelerini ifade edebilecekleri yeni fırsatlar sunarak bu yeniden yapılanma sürecini daha da hızlandırmıştır. Bu dönemde yaygınlık kazanan yayın çalışmaları toplulukların seslerini duyurmada önemli rol oynamıştır. Ceride-i Sûfiyye, Tasavvuf, Hikmet, Mekârimü’l-Ahlâk ve Muhibbân dönemin tasavvufî içerikli önemli dergileridir. Bu dönemde ortaya çıkan Muhibban dergisi, yalnızca Alevi-Bektâşî kültürü ve edebiyatı üzerine yayın yapan bir mecra olmakla kalmamış, aynı zamanda bu topluluğun sesi olmuştur. Alevi-Bektâşî edebiyatının ilk önemli eserlerinden biri olan Muhibban dergisi hem edebî metinler hem de kültürel miras açısından dikkate değer bir birikimi kayıt altına almıştır. Muhibban dergisi, yalnızca Bektâşî düşüncesini ve felsefesini savunan bir mecra olmamış, aynı zamanda tasavvufun insani ve ahlaki değerlerini topluma yaymayı hedeflemiştir. Tarikatların değişen toplumsal koşullara uyum sağlaması gerektiğini vurgulayan dergi, özellikle Bektâşî çevrelerin resmî olarak tanınması ve toplumsal itibar kazanması için mücadele etmiştir. Hacıbeyzâde Ahmed Muhtar (1871-1955) liderliğinde çıkarılan Muhibban hem Bektâşîlik hem de diğer tasavvufî yapılar üzerindeki eleştirilere karşı durarak, bu yapıları ahlaki ve insani gelişimin temel unsurları olarak tanıtma çabası gütmüştür. Dergi, edebî içerik açısından oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Şiirlerden makalelere, biyografilerden yemek tariflerine kadar geniş bir yelpazede yayın yapan Muhibban, okuyucularına farklı türlerde metinler sunmuştur. Derginin II. Abdülhamid idaresine karşı tutumu muhalif bir kimlik kazanmasına sebep olmuştur. Ayrıca, dergi sosyal hayatla güçlü bir bağ kurarak güncel olaylar ve tartışmalara dair önemli bilgiler sağlamıştır. Bu özelliğiyle dergi, yalnızca Bektâşî topluluğu için değil, Osmanlı toplumunun son dönemlerindeki entelektüel atmosferin anlaşılması açısından da değerli bir kaynak olmuştur. Muhibban dergisinin bir diğer önemli özelliği, sadece yazılı eserler yayımlamakla sınırlı kalmaması, aynı zamanda Bektâşî müziğinin önemli unsurlarından biri olan nefeslerin notalarını da içermesidir. Bu durum, Bektâşî kültür mirasının yalnızca korunmasını değil, aynı zamanda sistemli bir biçimde gelecek nesillere aktarılmasını mümkün kılmıştır. Bu özelliğiyle dergi, Osmanlı tasavvufî kültürünün hem yazılı hem de işitsel bir boyut kazandığı nadir kaynaklardan biri olmuştur. Bu çalışmada dergide geçen şiirlerin tasavvufî içerik olan analizinin yapılması hedeflenmiştir. Muhibban dergisinin tüm sayıları ayrıntılı bir şekilde incelenmiş ve toplamda 38 şiir tespit edilmiştir. Bu şiirlerden 28’inin tasavvufî içerik taşıdığı belirlenmiştir. Şiirlerde sıklıkla ele alınan konular arasında Hz. Ali, ehl-i beyt, Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşîlik gibi Bektâşîliğin temel unsurları bulunmaktadır. Bunlara ek olarak, Allah inancı, tevhid, Hz. Muhammed (s.a.s.), dervişlik, şerîat-tarikat-marîfet-hakîkat, hicâb (perde) ve muhabbet ve aşk gibi temel tasavvufî temalar da derginin dikkat çeken içeriği arasındadır. Ayrıca, şiirlerde ele alınan konular arasında varlık-yokluk, irfan, insan sevgisi, tasavvuf, Kur’ân-ı Kerîm, Abdülkâdir Geylânî, ibadetler, evliya-mürşid, kalp, abdal, nefs ve cihâz-ı tarîkat gibi tasavvufî temalar da bulunmaktadır. Bu çalışma, Muhibban dergisinde yayımlanan şiirlerin tasavvufî muhtevasını analiz ederek, derginin II. Meşrutiyet dönemi entelektüel ortamındaki yerini ve Bektâşîlik açısından önemini ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışmada elde edilen bulguların, dönemin tasavvuf yayıncılığına ve Bektâşî kültürüne dair geniş bir perspektif sunarak, Bektâşîlik ve tasavvuf çalışmaları için önemli bir zemin oluşturduğu söylenebilir.

Keywords

Tasavvuf, Muhibban, Bektâşîlik, Nefes, Şiir, II. Meşrutiyet.

References

• Aclûnî, G. b. M. (2000). Keşfu’l-hafâ ve muzîlü’l-ilbâs ʿammâ’ş-tehere mine’l-aḥâdîs ʿalâ elsineti’n-nâs (Cilt 1-2). Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs.
• Ayas, O. G. (2020). Bir antropolojik özselleştirme örneği olarak Vahit Lütfi Salcı’nın Alevi müziği çalışmaları. Türk Kültürü ve Hacıbektaş Veli Araştırma Dergisi, 96, 385-410 https://doi.org/10.34189/hbv.96.017
• Bekki, S. ve Yalçın, E. (2019). Bazı fütüvvetnameler ve şecerenameler Hz. Ali. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 90, 25-46 https ://doi .org /10.34189/hbv.90.003
• el-Buhârî, M. b. İ. (1422/2002). El-Câmiu’l-muhtasar (Sahîhu’l-Buhârî), thk. Muhammed Züheyr b. Nâsri’n-Nâsır, Dâru’t-Tavki’n-Necât.
• Büyükçelebi, H. (2019). Anadolu Aleviliği ve Bektâşîlik ilişkisi. (Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Cebecioğlu, E. (2014). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Otto Yayınları.
• Çakıcı, M. M. (2020). Şemseddîn-i Sivâsî’nin Gülşen-Âbâd mesnevisinde tasavvufî unsur olarak çiçekler (Yüksek lisans tezi). Üsküdar Üniversitesi, Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü.
• Çelebi, İ. Hicab. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Kasım 2024 https://islamansiklopedisi.org.tr/hicab
• Çift, S. (2014). Tasavvuf geleneğinde Hz. Ali ve ehl-i beyt. Din ve Hayat, 23, 44-47.
• Demir, K. (2016). Osmanlı’da dergiciliğin doğuşu ve gelişimi (1849-1923). Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 71-112
• Demirci, A. (2006). Hz. Ali – Hz. Fatıma kızları ve kız torunlarının Alevi – Bektâşî Türk kültüründeki yeri. (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Demirci, M. Hakîkat-i Muhammediyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Eylül 2024, https://islamansiklopedisi.org.tr/hakikat-i-muhammediyye
• Dilmen, Ö. (2020). Turuk-ı aliyyede cihâz-ı tarîkat. İlahiyat Yayınları.
• Dilmen, Ö. (2021). Yûnus Emre’nin Dîvân’ında perde metaforu. Bilim Armonisi, 4(2), 78-91. https://doi.org/10.37215/bilar.956808
• Doymaz, C. T. (2023). Kalb-i Selim. Diyanet Dergisi, 389, 12-19 Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/did
• Erol, E. C. (2021). Tarîkat Eşyalarında Süsleme ve Sembolizm Üzerine Bir Deneme. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100, 621-654 https://doi.org/10.34189/hbv.100.035
• Erzen, M. H. (2019). Şemseddîn-i Sivâsî Divânı’nda Hazret-i Muhammed. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2(3), 61-78
• Fığlalı, E. R. (2009). Alevi Bektâşî teolojisinin temel taşı: Alevi Bektâşî inançlarında Hz. Ali. Ocak, A.Y. (Ed.), Geçmişten günümüze Alevi Bektâşî kültürü (ss. 241-267). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gazâlî, E. H. (2012). İhyâ-u ulûmi’d-dîn. A. Serdaroğlu (Çev.). İstanbul: Huzur Yayınları.
• Gürbüz, S. A. (2022). Tasavvuf düşüncesinde kalbin rü’yeti. Kafkas Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 9(17), 174-192 https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1029867
• Hacı Bektâş-ı Velî. (2009). Velâyetnâme. S.N. Ergun (Çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Hücvîrî, A. b. O. C. (1982). Keşfu’l-mahcûb (Hakîkat bilgisi). S. Uludağ (Çev.). Dergâh Yayınları.
• Işık, Z. (2016a). Muhibban Dergisi’nin II. Abdülhamit’e karşı siyasî muhalefeti’nin mahiyeti. Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(12), 83-104 http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9960
• Işık, Z. (2016b). Muhibban Dergisi'nin 20. yüzyıl başlarında tarikatları savunma ve itibar kazandırma çabaları. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(30), 399-427 https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.285731 İDP, İslamcı Dergiler Projesi. (n.d.). idp.org.tr/. Erişim 16 Eylül 2024, https://idp.org.tr/
• Kalenderoğlu, M. (2021). Muhibbân dergisinin II. Meşrutiyet Dönemi sosyal hadiselerine yaklaşımı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 99, 341-368 https://doi.org/10.34189/hbv.99.015
• Karabulut, M. (2016). Osmanlı İmparatorluğu'nda 19. yüzyıldaki değişim süreci, sosyal ve kültürel durum. Mecmua: Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 49–65 https://dergipark.org.tr /tr /indir /makale -dosyası /274309
• Komisyon. (2006). Metinlerle tasavvuf terimleri sözlüğü. Kalem Yayınları.
• Maden, F. (2013). Muhibban dergisinde Alevilik-Bektâşîlik ile ilgili yazılar, şiirler ve haberler. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 6, 125-173
• Maden, F. (2016). Bir Tasavvuf Dergisi Muhibban (1. basım). İstanbul: Roza Yayınevi.
• Özköse, K. (2020). Tasavvuf literatüründe Hz. Ali algısı. A. Aksu (Ed.), Hz. Ali (ss. 407-423). Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (2. basım). İstanbul: MEB Yayınları.
• Sağır, S. (2012). Hacı Bektâş-ı Velî- Makâlât-giriş-şekil bilgisi-dizin. (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Erzurum.
• Sarı, F. (2017). Tasavvufî öğretide aşk ve onun anlamı. Tasavvuf Araştırmaları Dergisi, 2(1), 45-59.
• Tarlan, A. N. (1981). Fuzûlî Divanı şerhi. İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Tolan, Y. B. (2022). Osmanlı Devleti’nin son döneminde yayınlanan tasavvufî bir dergi: Mekârimü'l Ahlâk (Yüksek Lisans Tezi). Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı. Şırnak.
• Uludağ, S. Adem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/adem--yokluk
• Uludağ, S. Abdal. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 3 Ekim 2024, https://islamansiklopedisi.org.tr/abdal#1-tasavvuf
• Uludağ, S. Hicab. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/ruyet
• Uludağ, S. Kalp. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/kalb--kalp
• Uludağ, S. Mârifet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/marifet
• Uludağ, S. Muhabbet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/abdal#1-tasavvuf
• Uludağ, S. Nefis. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Mart 2025, https://islamansiklopedisi.org.tr/ruyet
• Uludağ, S. Rü’yet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 4 Ekim 2024, https://islamansiklopedisi.org.tr/ruyet
• Uludağ, S. Tasfiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 8 Ekim 2024, https://islamansiklopedisi.org.tr/tasfiye
• Yıldırım, A. (2009). Tasavvufî Düşüncede Hz. Ali ve Bu Düşünce İçerisinde Hz. Ali'ye Nispet Edilen Rivayetler. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, 41-58
• Yılmaz, M. (2016). Klasik Türk Edebiyatında Kerbelâ Hadisesi (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı, İstanbul.
• Yolcu, N. (1998). II. Meşrutiyet'te Yayınlanan Bektâşîlikle İlgili Bir Dergi; “Muhibbân”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 7, 37-44. Süreli Yayınlar
• Muhibbân Dergisi. (Yıl 1: 7, 9, 11. sayılar; Yıl 2: 1, 7-8. sayılar; Yıl 3: 1, 2, 3, 4, 5. sayılar).
• Bey, T. (1911). Tarih bî Nazırı. Muhibbân, 2 (5), 137-144.
• Celâl, DR (1918). Hazret-i Hünkâr-ı Velî'ye. Muhibbân, 3 (3), 1-8.
• Cemali, HHS (1910). Düştüm Aşk Pazarına. Muhibbân, 1 (6), 49-56.
• Dede, Ş. N. (1911). Şi'ir-i Âli. Muhibbân, 2 (7-8), 153-162.
• Eydan. (1918). Muhibbân, 3 (2), 1-8.
• Fehmi. (1918). Nefes. Muhibbân, 3 (3), 1-8.
• Hep Sendedir. Nefes. (1921). Muhibbân, 3 (5), 1-8.
• Mevlevî-Mahvi'l. (1911). Gazel. Muhibbân, 2 (7-8), 153-162.
• Mi'râc-ı Sultan-ı Enbiya. (1911). Muhibbân, 2 (7-8), 153-162.
• Muhibü'l-Hak. (1910). Şi'ir. Muhibbân, 1 (11), 90-96.
• Nefes. (1919). Muhibbân, 3 (4), 1-8.
• Rüşdi, H. (1910). Tevhid. Muhibbân, 1 (7), 49-56.
• Samih, RB (1918). Nefes. Muhibbân, 3 (1), 1-8.
• Şemseddin, Ç. (1910). Mersiye-i İmâm-ı Mâsûm. Muhibbân, 2 (1), 105-112.
• Şemseddin, H. (1911). Müntehib-i Tahmis. Muhibbân, 2 (7-8), 153-162.
• Şevki. (1910). Sohbet-i rindâneden. Muhibbân, 1 (9), 73-80.
• Tevfik, R. (1918). Nefes. Muhibbân, 3 (1), 1-8.
• Tevfik, R. (1918). Sûret-i Manzûme. Muhibbân, 3 (1), 1-8.
• Tevfik, R. (1919). Hikmet-i Sufiye. Muhibbân, 3 (4), 1-8.
• Ziya, ME (1918). Nefes. Muhibbân, 3 (2), 1-8.