Caferîlerin Dinî Pratiklerinde Mûsikînin Yeri (Kars İli Örneği)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 239 - 257, 20.03.2025

Tolgay Ünlükaya , Mehmet Tıraşcı

https://doi.org/10.30622/tarr.1611475

Abstract

Türk din mûsikîsi sahasındaki akademik çalışmalara bakıldığında, bunların geçen otuz-kırk senelik bir zamana rast geldiği görülmektedir. Bu araştırmalarda öncelikle cami mûsikîsine dair incelemelere ağırlık verilmekle birlikte, tekke mûsikîsi sahasındaki araştırmaların son dönemlerde sayıca arttığı da dikkat çekmektedir. Buna rağmen ülkemizde Şiilik ve onun bir kolu olan Caferîlikte uygulanmakta olan dinî mûsikî uygulamaları, herhangi bir çalışmaya konu olmamıştır. Literatürdeki bu eksiklikten yola çıkılmak suretiyle bu araştırmada, Kars ilinde yaşamını sürdüren Caferîlerin dinî mûsikî geleneklerini incelemek amaç olarak belirlenmiştir. Ülkemizde yaşayan Caferîlerin önemli bir kısmının Kars menşeili olması veya buradaki dinî önderleri kendilerine rehber edinmeleri, çalışmanın örnekleminin Kars olarak seçilmesine sebep olmuştur. Literatürdeki yazılı kaynakların oldukça sınırlı olması sebebiyle, ilgili konu hakkında Ehl-i Beyt Derneği Başkanı Mir Kasım Erdem ile görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Yapılan görüşmeler sonucunda Caferîlerin dinî ritüel, merasim ve törenleri hakkında bilgi alınmış ve bunlar içerisinde dinî mûsikîye konu olabilecek hususlara dair bulgulara ulaşılmıştır. Caferîlerin dinî mûsikîye konu olabilecek türden dinî merasimlerinin bir kısmının Anadolu Sünnî geleneği ile benzer olduğu görülmekle birlikte, özellikle Şiilik düşüncesi etrafında bazı farklı uygulamalara rastlanmıştır. Bu bağlamda makalede özellikle bu farklı uygulamalar üzerinde durulmuştur. Örneğin; geleneksel din anlayışı içerisinde Sünnîler tarafından kutsal kabul edilen kandiller ve bayramlara Caferîlerin ilâveler yaptıkları, bu hususun da farklı uygulamalara konu olduğu göze çarpan unsurlardandır. Ayrıca ezan, kâmet gibi cami mûsikîsi icrasına konu olan sahada Caferîlerin yine birtakım ilaveler yaptıkları görülmüştür. Ülkemizde yaşayan Caferîlerin sayıca Kars ilinde fazlaca olması ve başka şehirlere buradan göç veren Caferîlerin buradaki geleneklerini devam ettirmeye çalıştıkları makalemizde tespit edilen hususlardandır. Caferîlerin, önemli gün ve gecelerde gerek evlerinde gerek camilerde gerekse de sokaklarda dinî mûsikî eserlerini, dualarını, ağıtlarını ve mersiyelerini okudukları görülmektedir. Bu çalışmada bahsedilen hususlara ait araştırmalar yapılacak, buna ilaveten örnek teşkil etmesi için Caferîlerin uygulamakta oldukları Türk din mûsikîsi formları incelenerek, bu icralara dair birer eser notası çalışmaya dahil edilecektir. Esasen tespit edilen eserlerin sayısı yirminin üzerindedir. Fakat bu çalışmanın bir makale formatı ile sınırlı olması neticesinde her formdan yalnız birer örnek verilecek, kalan eserler ise devam eden tez çalışmamızda sunulmak üzere mahfuz tutulacaktır. Caferîlerin dinî mûsikî icralarında uşşâk, kürdî, hicâz ve çârgâh (Arel-Ezgi-Uzdilek nazariyesindeki basit çârgâh) makamlarını kullandıkları görülmüştür. Caferîler, tavır ve üslûp olarak kendilerine has, matem havasında mûsikî uygulamaları yaptıkları ile dikkat çekmektedir. Herhangi bir çalgı (enstrüman) kullanılmadan yapılan bu icralara yansıyan matem havası hususunun özellikle Caferîlikte oldukça öne çıkan Kerbelâ ve Ehl-i Beyt’in maruz kaldığı acıların etkisi olduğu düşünülmektedir. Notaları aşağıda verilecek olan örnek eserlerde görüleceği üzere nağme yapıları oldukça basit ve bir oktavı bazen dörtlü veya beşlileri aşmayacak şekilde çeşniler barındırmaktadır. Bu açıdan daha kapalı bir kültür öğesi izlenimi uyandırmaktadır. Bununla beraber dinî mûsikî icralarının, kişinin yalnız kendi istediği şekilde serbest olarak yapıldığı da söylenemez. Bunun en önemli sebeplerinin başında da Caferî din adamlarının eğitim gördükleri zaman içerisinde bu dinî mûsikî eserlerini meşk ederek edinmeleri gelmektedir. Özel bir mûsikî eğitimi bulunmamakla birlikte bu din adamları, geleneksel hale gelen icraları ve bu geleneğe yansıyan icra üslûbunu eğitimleri sırasında almaktadırlar. Elde ettiğimiz icra örneklerinden yola çıkarak Caferîlere has dinî mûsikî geleneği hakkında bazı fikirler öne sürebilmek mümkündür.

Keywords

Türk Din mûsikîsi, Tekke mûsikîsi, Caferîlik, Mersiye, Ağıt

The Place of Music in the Religious Practices of Jafari (The Case of Kars Province)

Abstract

When we look at the academic studies in the field of Turkish religious music, it is seen that they have coincided with the last thirty to forty years. Although these studies mainly focus on mosque music, it is noteworthy that the number of studies in the field of Tekke music has increased recently. However, the religious music practices of Shiism and its branch, Ja’farism, in our country have not been the subject of any study. Based on this gap in the literature, the aim of this study is to examine the religious music traditions of the Ja’fari living in Kars. The fact that a significant proportion of the Ja’fari living in our country originate from Kars, or follow the religious leaders here, has led to the selection of Kars as the sample for the study. Since the written sources in the literature are quite limited, interviews were conducted with Mir Kasım Erdem, the President of the Ahl al-Bayt Association. As a result of the interviews, information was obtained about the religious rituals, ceremonies and celebrations of the Ja'faris, and findings were made about the themes that could be the subject of religious music. Although it can be seen that some of the religious ceremonies of the Ja'faris that can be the subject of religious music are similar to the Anatolian Sunni tradition, some different practices were found, especially around the idea of Shiism. It is in this context that these different practices will be highlighted in this article. For example, it is noteworthy that the Ja'faris have made additions to the Kandils and festivals that are considered sacred by Sunnis within the traditional understanding of religion, and that this issue is also subject to different practices. Furthermore, it has been observed that the Jaʿfarīs have made some additions to the performance of mosque music, such as the adhan and the iqama. The fact that the number of Ja'faris in our country is high in the province of Kars, and that the Ja'faris who have migrated from here to other cities are trying to continue their traditions here, is one of the findings identified in our article. It is also one of the other findings of this study that the Ja’fari people recite religious music, prayers, laments and elegies in their homes, mosques and streets on important days and nights. In addition to the issues mentioned in this study, the types of Turkish religious music practiced by the Ja'faris were analysed as an example, and the notes of a work related to these performances were included in the study. In fact, the number of works identified is more than twenty. However, as this study is limited to the format of an article, only one example from each genre has been given, and the remaining works have been reserved for presentation in our ongoing thesis study. It was observed that Ja’faris use ussak, kurdi, hicaz and çargah (the basic çargah in the Arel-Ezgi-Uzdilek theory) maqams in their religious music performances. When their performances are analysed, one of the other findings of the study is that they perform music in the mood of mourning, which is unique to them in terms of attitude and style. It is believed that the mourning mood reflected in these performances, without the use of any instrument, is the effect of the suffering of Karbala and the Ahl al-Bayt, which are particularly prominent in Ja’fariism. As can be seen from the examples given below, the melodic structures are quite simple and contain variations that do not exceed an octave, sometimes quartets or quintets. In this respect, it gives the impression of a more closed cultural element. On the other hand, it cannot be said that religious music is performed freely according to individual wishes. One of the most important reasons for this is that Ja’fari clerics acquire these religious musical works by learning them during their education. Although there is no special musical training, these clerics are exposed to traditional performances and the style of performance reflected in this tradition during their training. Although it can be seen that the performance examples we have are from more recent periods, it is also possible to formulate some ideas about the Ja’fari religious music tradition on the basis of these works.

Keywords

Turkish Religion Music, Sufi Music, Jafariism, Lament, Requiem

References

• Akdoğan B. (2010). Türk Din Musikisi Dersleri. 1. Basım. Ankara. Bilge Ajans & Matbaa.
• Arslantürk Z. (2010). Uygulamalı Sosyal Araştırma: Kavramlar-Metotlar-Teknikler-Bilgisayar Uygulamaları. İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Çakır A. (2021). “Tekke Musikisi”. Türk Din Musikisi El Kitabı (ed. Ahmet Hakkı Turabi). Ankara. Grafiker Yayınları.
• Demirkaya H. (2012). Bireysel ve Örgütsel Boyutlarıyla Sosyal Davranış. Basım. Kocaeli, Umuttepe Yayınları.
• Doğan H. (2018). Caferîlik, Kars Caferîlerinde dinî İnanç ve Sosyal Hayat. Bursa, Emin Yayınları.
• Fığlalı E. R. (1996). “Gâdir-i Hum” TDV İslam Ansiklopedisi (C. 13, s. 279-280). İstanbul, TDV Yayınları.
• Karaman H. (1993). “Caferîyye”, TDV İslam Ansiklopedisi (C. 7, s. 4-10). İstanbul, TDV Yayınları.
• Onat H. (2019). “İmamiyye Şiası”, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, ed. Hasan Onat- Sönmez Kutlu. Ankara, Grafiker Yayınları.
• Özden MZ. (2019). “Şeyh Müfid’in Evâ’ilü’l Makâlât Fî’l-Mezâhibi ve’l-Muhtârât Adlı Eserinin Mezhepler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”, (Yüksek Lisans Tezi), Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Iğdır.
• Toprak M. F. (2004). “Mersiye”, TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara, TDV Yayınları.
• Toptaş Ç. (2023). “İlâhi”. Türk Din Mûsikîsi. Ankara. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Türkdoğan O. (2006). Alevi Bektaşi Kimliği- Sosyo-Antropolojik Araştırma-. İstanbul, Timaş Yayınları.
• Üzüm İ. (1993). “İnanç Esasları Açısından Türkiye’de Caferîlik”, (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Turmuş Y. 2018. “Caferîlikte Mersiye ve Sinezen”, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yeler A. (2006). “Türk Toplumunda Caferîler (İstanbul Halkalı Örneği)”, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.