İzmir’de bir Rifâî-Ma‘rifî Tekkesi: İkiçeşmelik Dergâhı ve Ahmed Kâzım Eymür Efendi (1905-1981)

Year 2024, Issue: 54, 97 - 147, 30.12.2024

Fatma Üresin

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1552583

Abstract

İzmir’in tarikatlar tarihine bakıldığında en çok dikkat çeken derviş gruplarından biri de Rifâîlerdir. Bu çalışmada Ege Bölgesi’nde son dönem Rifâî meşâyihinden biri olarak Ma‘rifî şeyhi Ahmed Kâzım Eymür Efendi ve İzmir’in kadîm semtlerinden biri olan İkiçeşmelik’te açmış olduğu Ma‘rifî tekkesinin faaliyetleri ele alınmaktadır. Manisa’daki Entekkeliler ocağında seyr u sülûk eğitimini tamamlayan Ahmed Kâzım Eymür Efendi, kendisine şeyhi Ali Feyzi Efendi tarafından verilen icâzetnâme ile İkiçeşmelik’te tekkesini açmış; Ma‘rifîlik’in İzmir’de daha da faal olmasında öncülük etmiştir. Böylece Kâhire’den İstanbul’a hicret eden Rifâî şeyhi Muhammed Fethu’l-Maârif’in (v. 1824) kurucusu olduğu Ma‘rifiyye kolunun İstanbul’dan İzmir’e olan seyrinde mühim bir rol oynamıştır. Bir Rifâî tekkesi olması hasebiyle burhan merâsimlerinin de yapıldığı İkiçeşmelik Dergâhı, mimârî bakımdan her ne kadar küçük bir yapıya sahip olsa da İzmir’in tasavvufî çehresini şekillendirmekte büyük bir rol oynamıştır. Mûsikîşinaslığı ve mevlithanlığıyla da maruf olan Ahmed Kâzım Eymür Efendi’nin cami ve mescidlerde yaptığı vaazlara halkın büyük bir teveccüh göstermesi, toplumun farklı kesimlerinden dervişlerinin olması, İkiçeşmelik dergâhında her pazartesi gecesi tertip edilen zikir meclislerinin inkıtâya uğramaması ve cenazesinde İkiçeşmelik sokaklarında büyük bir izdihamın yaşandığına bakılacak olursa bir Ma‘rifî şeyhi olarak irşad faaliyetlerinin bulunduğu mûhitte geniş bir yankı uyandırdığı anlaşılmaktadır. Fakat -edebî türde birkaç teliften başka- Rifâîlik-Ma‘rifilik tarihine dair yapılan herhangi bir akademik çalışmada bu kolun İzmir’deki temsilcilerinden biri olarak Ahmed Kâzım Eymür Efendi’nin ismi dahi geçmemektedir. Bu boşluğu tamamlamaya yönelik yaptığımız araştırmada ayrıca, Ma‘rifiyye’nin Ehl-i beyt sevgisinin derinden müşahede edildiği bir tarikat olmakla beraber bazı akademik çalışmalarda iddia edildiği gibi Alevî-Bektâşî bir meşrebe dayanıp dayanmadığı da tahlil edilmektedir.

Keywords

Tasavvuf, Rifâiyye, Ma‘rifiyye, Ahmed Kâzım Eymür Efendi, İkiçeşmelik Dergâhı

زاوية رفاعي-معرفي في إزمير: تكية إيكي تشمليك وأحمد كاظم أيمور أفندي (1905-1981)

Abstract

عند النظر في تاريخ الطرائق في هذه الدراسة، يتم تناول الشيخ أحمد كاظم أيمور أفندي، أحد مشايخ الرفاعية في الفترة الأخيرة في منطقة إيجه، ونشاطات التكية المعرِفية التي افتتحها في حي إكي تشمليك، كان الشيخ أحمد كاظم أيمور أفندي قد أتم تعليمه في السلوك والتربية الروحية في تكية "أنتيكلي" في مانيسا، وافتتح تكيتَه في إكي تشمليك بعد أن حصل على الإجازة من شيخه علي فيضي أفندي، حيث كان له دور بارز في جعل المعرِفية أكثر نشاطًا في إزمير.وبهذا، لعب دورًا مهمًا في مسيرة الطريقة المعرِفية من إسطنبول إلى إزمير، وهي الطريقة التي أسسها الشيخ الرفاعي محمد فتح المعارف (ت. 1824)، الذي هاجر من القاهرة إلى إسطنبول. ورغم صغر حجم مبنى تكية إكي تشمليك من الناحية المعمارية، إلا أنها أدت دورًا كبيرًا في تشكيل الوجه الصوفي لإزمير.اشتهر الشيخ أحمد كاظم أيمور أفندي أيضًا بكونه من محبي الموسيقى الصوفية وبارعًا في قراءة الموالد، وكان خطيبًا يجذب جمهورًا واسعًا في المساجد. كما كان له مريدون من مختلف فئات المجتمع، ولم تتوقف مجالس الذكر التي كان يعقدها في تكية إكي تشمليك مساء كل يوم اثنين. ومع ذلك، وعلى الرغم من وجود عدة مؤلفات أدبية قليلة، إلا أن اسم أحمد كاظم أيمور أفندي لا يُذكر حتى في أي دراسة أكاديمية عن تاريخ الرفاعية أو المعرِفية، بصفته أحد ممثلي الطريقة المعرِفية في إزمير. ومن خلال هذا البحث الذي نقوم به لسد هذه الفجوة، نحلل أيضًا ما إذا كانت المعرِفية، التي تتميز بحبها العميق لأهل البيت، تستند إلى مشرب علوي-بكتاشي، كما يُزعم في بعض الدراسات الأكاديمية

Keywords

التَّصَوُّف, الرِّفاعِيَّة, المَعرِفِيَّة, أَحمَد كاظِم أيْمُر أَفَندِي, تَكِيَّة إِكِي تشمليك

A Rifā‘ī-Ma‘rifī Lodge in Izmir: The İkiçeşmelik Dergāh and Ahmed Kāzım Eymür Efendi (1905-1981)

Abstract

In this study, we explore the significant influence of Shaykh Ahmed Kāzım Eymür Efendi, a Ma‘rifī shaykh from the Aegean Region, and the Ma‘rifī lodge he founded in İkiçeşmelik, an ancient neighbourhood in İzmir. Completing his spiritual training at the Entekkeliler lodge in Manisa, he established his lodge in İkiçeşmelik with approval from his mentor, Ali Feyzi Efendi. In this way, he played a significant role in the journey of the Ma‘rifiyya branch, founded by the Rifā‘ī shaykh Muhammad Fath al-Ma‘ârif (d. 1824), who had migrated from Cairo to Istanbul, from Istanbul to İzmir. Although architecturally small, the İkiçeşmelik Lodge, where the burhān ceremonies were held due to its affiliation with the Rifā‘ī order, played a major role in shaping İzmir's mystical character. Ahmed Kāzım Eymür Efendi was renowned for his musical expertise and his role as a mevlithan. His sermons attracted diverse groups of followers, his dhikr gatherings continued uninterrupted every Monday, and his funeral drew large crowds, highlighting his widespread impact. Ahmed Kāzım Eymür Efendi’s name is not even mentioned in any academic studies on the history of the Rifā‘iyya-Ma‘rifiyya, as one of the representatives of the Ma‘rifiyya in İzmir. In our research aimed at filling this gap, we also analyse whether, as claimed in some academic studies, the Ma‘rifiyya is based on an Alavī-Baktashī inclination, despite being a Sufi order deeply rooted in the love for Ahl al-Bayt.

Keywords

Sufism, Rifā‘iyya, Ma‘rifiyya, Shaykh Ahmed Kāzım Eymür Efendi, İkiçeşmelik Dervish Lodge

References

• Ahmed Muhyiddin Efendi, Tomar-ı Tekâyâ.
• Altuğ, es-Seyyid H. S. Hayati. Fakirullah es-Seyyid H. S. Hayati Altuğ Tarihçe-i Hayatı ve Rufâiyye ve Kâdiriyye Tarikat Yolu. Konya: Damla Yayıncılık, 1989.
• Alvan, Türkan. Said Paşa İmamı Hasan Rıza Efendi. İstanbul: FSM Yayınları, 2013.
• BOA. Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyun [HAT], No. 290, Gömlek No. 17351.
• Boyacıoğulları, A. Sedat- Hasan Alakese. Her Yönü ve Her şeyi ile Demirci. İstanbul: Eko Matbaası, 1972.
• Caferov, Yaşar. haz. Semih Ceyhan-Abdürrezzak Tek. “Seyyid Ali es-Sâbit er-Rifai ve Kisve-i Ma'rifi Adlı Risalesi”. Tasavvuf Dergisi 25/1 (2010), 145-195.
• Ceyhan, Adem-Yılmaz, Hasan. “Demirci'de de Faal Bir Tasavvufi Ekolün Piri Seyyid Muhammed Fethu'l-Maârif ve Türkçe Şiirleri”. I. Demirci Araştırmaları Bilgi Şöleni. 229-272. İstanbul: y.y., 2010.
• Ceyhan, Adem. “Manisalı Bir Sanatkâr Mutasavvıf: Hasan Rızâ Efendi ve Dîvânı”. Manisa Şehri Bilgi Şöleni Bildiriler . 131-176. Manisa: y.y., 2006.
• Ceyhan, Semih. "Maʿrifiyye". TDV İslam Ansiklopedisi. Ek-2/196-198. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Ceyhan, Semih (ed.). Türkiye’de Tarikatlar. İstanbul: İsam Yay., 2015.
• Demirci, Mehmet. “İzmir'de Bir Rifâî Şeyhi Süleyman Hayâtî Aktuğ (Hayâtî Baba)”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 188 (Ekim 2018), 47-52.
• Demirci, Mehmet. İzmirde Tasavvuf Kültürü. İstanbul: H Yayınları, 2017.
• Derman, Uğur. “Said Paşa İmamı”. Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu. TDV Yayınları, 2010.
• haz. Dörtbudak, Mehmed Veysi-Pehlivan, Gürol. 19. Yüzyıl Manisa'sında Bir Kültür Ocağı Entekkeliler Sempozyumu Bildirileri (15 Kasım 2008). Manisa: Tibyan Yay., 2010.
• Erkul, Rasih. “Manisa Demirci’deki Ma’rifî Tekkeleri”. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 6/11 (2011), 51–66.
• Eymür, Güler. “Ahmed Kâzım Eymür Efendi” (Görüşmeci: Fatma Üresin, görüşme kaydı ve notlar. 10 Kasım 2022).
• Fığlalı, Ethem Rûhi. Türkiye’de Alevîlik-Bektâşîlik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Gürsoy, Melih. Tarihi, Ekonomisi ve İnsanları ile Bizim İzmir’imiz. İstanbul: Metis Yayıncılık, 1993.
• Kaplan, Hayri-Şık, İsmail. “Ahmed Er-Rı̇fâî’nı̇n İtı̇kâdı̂ ve Kelâmı̂ Görüşlerı̇”, Tasavvuf Dergisi 7/16 (2006), 87-105.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Anamın Kitabı. İstanbul: İletişim Yay., 1983.
• Kıdak, Ayşe Münevver. “Ahmed Kâzım Eymür Efendi” (Görüşmeci: Fatma Üresin, görüşme kaydı ve notlar. 22. 04. 2023)
• Kılıç, Atabey. “Ege Bölgesine Ait Alevi-Bektaşi-Rifâ'î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma'rifilik”. Bilimname 1 (2003), 197–205.
• Kılıç, Atabey. “Ma'rifîlik Üzerine Notlar”. 19. Yüzyıl Manisa'sında Bir Kültür Ocağı Entekkeliler Sempozyumu. 7–21, 2008.
• Koşik, Halil Sercan. “Bir Bektaşî Nasihat-Nâmesinde Sünnî İtikadı İzleri”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 1/2 (Kasım 2015), 3-18.
• Küçük, Hülya. Kurtuluş Savaşında Bektâşîler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• İbn-i Batûta. Rıhletu İbn-i Batûta. Beyrut: Dâr-ı Sâdır, ts.
• Ma'rifî, Ali Sâbit b. Muhammed. Mecmua. İzmir: Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü, 297.708 Mec, b-111000091930, 1b-54b.
• Ma'rifî, Ali Sâbit b. Muhammed. Mecmua. İzmir: Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü, 297.708 Mec 1824, b-111000091933, 1b-79a.
• Ma'rifî, Ali Sâbit b. Muhammed. Kisve-i Ma'rifî. İzmir: Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü, 297.708 Ali 1824, b-111000091920, 2a-117a.
• Ma'rifî, Muhammed Ebû Sâbit. Cevâhiru'l-Âşıkîn el-Ârifîn-1. İzmir: Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü, 297.7 Cev, b-111000091945, 1b-37a.
• Ma'rifî, Muhammed Ebû Sâbit. Vahdetnâme-i Fethü’l-Maârif. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Bel_Yz_K000850, 1b-167a.
• Ma‘rifî, Muhammed Ebû Sâbit. Risâle-i Fethü'l-Ma'rifî. İzmir: Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü, b-111000091916.
• Mezîdî, Şeyh Ahmed Ferîd (ed.). el-Burhânü’l-Müeyyed li Sâhibi Meddi’l-Yed. Beyrut: Dâru’l-Kitâbü’l-İlmiye, 2010.
• Okumuş, Necdet. Manisa Rifâî Dergâhı Entekkeliler (Bir Tekkenin Tasavvufî ve Sosyal Tarihi). Manisa: Emek Matbaacılık, 2003.
• Özkök, Kahraman. Dem-i Vahdet. İstanbul: Revak Kitabevi, 2014.
• Öztürk, Sibel. Gül Kokulu Hayatlar 2-Ahmet Kâzım Eymür Hz. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2015.
• Pehlivan, Gürol. “M. Nuri Yörükoğlu'na Göre Manisa'da Tarikatlar ve Tekkeler”. Sûfî Araştırmaları- Sufi Studies 2/4 (2011), 11-56.
• Rifâî, Seyyid Hasan Rıza. Divançe. İstanbul: Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi, Türkçe Yazmaları, Y-1029, 1a-43b.
• Soyyer, A. Yılmaz. 19. Yüzyılda Bektaşîlik. İstanbul: Frida Yayınları, 2012.
• Tabibzâde Mehmed Şükrü b. İsmail. İstanbul Tekkeleri Meşâyihi. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı. Nadir Eserler Bölümü, Bel_Yz_K.000075, 1292, 1-217.
• Tanman, M. Baha. “Mârifî Tekkesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28/62-63. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tanman, M. Baha. "Ma'rifî Tekkesi". Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tarkan, Necmi. Kartal’da Kurulmuş bir Tarikat: Ma’rifiye. İstanbul, 1964.
• Varol, Muharrem. “Oryantalist İmgelemin İnşasında İstanbullu Bir Tekke: Rifâi Âsitânesi”. III. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri. ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan. 3/707-737. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Varol, Muharrem. Tekkede Zaman: Üsküdar’da Rifai Sandıkçı Dergahı ve Vukuât-ı Tekâyâ . İstanbul: Dergâh Yay., 2017.
• Yeşil, Hüseyin Enes. “Ahmed Kâzım Eymür Efendi” (Görüşmeci: Fatma Üresin, görüşme notları. 13.11.2022)
• Yeşil, Hüseyin Enes. Özel arşiv (Ahmed Kâzım Eymür Efendi’ye ait vesika ve evraklar, sohbet ve zikirlerin ses kayıtları)
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.