Mi‘rāj Journey in Mantiq al-Tayr

Year 2025, Issue: 55, 145 - 187, 30.06.2025

Merve Dinçer Özbek

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1572723

Abstract

In Sufi works, the symbol of the bird and the term language of the birds are frequently used to indicate deep secret meanings. In the book Manṭiq al-Ṭayr (The Language of the Birds) written by Farīd al-Dīn ‘Aṭṭār (d. 618/1221), magnificent examples of Sufi symbolism are presented. In the work, the spiritual journey of man towards his Lord and the states he experiences in this process are described in detail through symbols. The aim of this article is to review mi'raj by analyzing the symbols in Manṭiq al-Ṭayr. In the article, firstly, the story flow of Manṭiq al-Ṭayr is given and the ground is prepared for the subject of mi'raj. Then the bird symbol is analyzed and the meanings represented by the birds in the story are discussed. In this context, it is dwelled on that the story is a symbolic narrative depicting the mi'raj. In Islamic history, the first thing that comes to mind when it comes to mi'raj is the mi'raj of Prophet Muhammad. On the other hand, Bāyazīd Bisṭāmī is the first of the sufis to say that he ascended the mi'raj. Bāyazīd is also one of the Sufis whom Aṭṭār admires. For this reason, similarities were identified between the journey in the story and the mi'raj of the Prophet and Bāyazīd. In addition, differences were also touched upon. Thus, the symbolic ascension story of Manṭiq al-Ṭayr is analyzed through the examples of mi'raj.

Keywords

Sufism , Farīd al-Dīn ‘Aṭṭār , Manṭiq al-Ṭayr , Mi‘rāj , Bird symbol

رحلة المعراج في منطق الطير

Abstract

في الأعمال الصوفية، كثيرًا ما يستخدم رمز الطير ومصطلح منطق الطير للإشارة إلى معانٍ سرية عميقة. ففي كتاب ”منطق الطير“ الذي ألفه فريد الدين عطار (ت 618/1221) أمثلة رائعة للرمزية الصوفية. في هذا العمل، يتم وصف رحلة الإنسان الروحية نحو ربه والحالات التي يمر بها في هذه العملية بالتفصيل من خلال الرموز. ويتم التعبير عن اللحظة الخاصة مع ربه التي يختبرها في نهاية الرحلة، وحالة الفناء، وإدراك الوحدة ثم العودة بحالة البقاء، عن طريق التصور. الهدف من هذا المقال هو تحليل المعراج من خلال تحليل الرموز في كتاب "منطق الطير". في المقال، بداية يتم تمهيد الطريق لموضوع المعراج من خلال إعطاء تدفق قصة "منطق الطير". ثم يتم تحليل رمز الطير ومناقشة المعاني التي تمثلها الطيور في القصة. وفي هذا السياق، يتم التفسير على أن القصة عبارة عن سرد رمزي يصور المعراج. في التاريخ الإسلامي، أول ما يتبادر إلى الذهن عندما يتعلق الأمر بالمعراج هو معراج النبي محمد صلى الله عليه وسلم. ومن ناحية أخرى، فإن بايزيد بسطامي يعدّ أول وليّ قال أنه أسري به إلى المعراج. إلى جانب ذلك، فإن بايزيد من الصوفية الذين أعجب بهم عطار. ولهذا السبب، تم تحديد أوجه التشابه بين رحلة معراج النبي صلى الله عليه وسلم ومعراج بايزيد. بالإضافة إلى ذلك، تم التطرق إلى الاختلافات . وهكذا، تم تحليل قصة العروج الرمزي لمنطق الطير من خلال أمثلة المعراج.

Keywords

فريد الدين عطار , منطق الطير , معراج , رمز الطير , تصوف

Mantıku’t-Tayr’da Mi’rac Yolculuğu

Abstract

Tasavvufî eserlerde kuş sembolü ve kuş dili tabiri derin sırlı manalara işaret etmek için sıklıkla kullanılmıştır. Ferîdüddîn Attâr’ın (ö. 618/1221) yazdığı Mantıku’t-Tayr (Kuş Dili) adlı kitapta tasavvufî sembolizmin görkemli örnekleri sunulmuştur. Eserde semboller aracılığı ile insanın Rabbine doğru olan manevi yolculuğu ve bu süreçte tecrübe ettiği haller detaylıca anlatılmıştır. Yolculuğun sonunda Rabbi ile yaşadığı özel an, fenâ hali, vahdetin idraki ve akabinde bekâ hali ile geri dönüş görselleştirilerek ifade edilmiştir. Bu makalenin amacı Mantıku’t-Tayr’da sembollerin çözümünü yapmak suretiyle mi'racı incelemektir. Makalede öncelikle Mantıku’t-Tayr’ın hikâye akışına yer verilerek, mi'rac konusuna zemin hazırlanmıştır. Ardından kuş sembolü incelenmiş, hikâyede geçen kuşların temsil ettiği manalar ele alınmıştır. Bu bağlamda hikâyenin mi'racı betimleyen sembolik bir anlatı olması üzerinde durulmuştur. İslam tarihinde mi'rac denilince akla ilk gelen Hz. Muhammed’in mi'racıdır. Velilerden ise mi'raca çıktığını ilk söyleyen Bâyezîd-i Bistâmî’dir (ö. 234/848 [?]). Ayrıca Bâyezîd, Attâr’ın hayranlık duyduğu sûfîlerden biridir. Bu nedenle hikâyedeki yolculuk ile Hz. Peygamber’in ve Bâyezîd’in mi'racları arasında benzerlikler belirlenmiştir. Bunun yanında farklılıklara da temas edilmiştir. Böylece Mantıku’t-Tayr’ın simgesel yükseliş öyküsü, yaşanmış mi'rac örnekleri aracılığıyla çözümlenmeye çalışılmıştır.

Keywords

Tasavvuf , Ferîdüddîn Attâr , Mantıku’t-Tayr , Mi , Kuş Sembolü

References

• Afîfî, Ebu’l Alâ. Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat. çev. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Arpaguş, Sâfi. “Tasavvufta “Mantıku’t-tayr”, Mevlânâ’da Hz. Süleyman ve Kuş dili Tasavvuru”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 29/2 (2005), 121-135.
• Attâr, Ferideddin. Mantık al-Tayr. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990-1991.
• Attâr, Ferideddin. Mantıku’t-Tayr. çev. Mustafa Çiçekler. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2006.
• Attâr, Ferideddin. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Attâr, Ferideddin. Mantıku’t-Tayr (Mantıku’l-Esrâr). çev. Fedâî Dede. haz. Muhammed Ali el-Vasfî. İstanbul: Necib Efendi Matbaası (Taş baskı), 1274/1857.
• Attâr, Ferideddin. Mantıku’t-Tayr. çev. Yaşar Keçeci. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1998.
• Attâr, Ferideddin. Mantıku’t-Tayr. haz. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: İntişârât-ı Kitâbfürûşî-yi Tehrân, 1353.
• Batuk, Cengiz. “Nemrud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/554-555. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Böwering, Gerhard. “Mi’rāj”. The Encyclopedia of Religion. ed. Mircea Eliade. 9/552-556. New York: Macmillan Publishing, 1986.
• Burckhardt, Titus. İslam Tasavvuf Doktrinine Giriş. çev. Fahreddin Arslan. İstanbul: Ribat Yayınları, 1982.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Basın Yayın, 1997.
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatı'nda Hayvan Sembolizmi (Proto-Türk Devrinden, M.S. 14. Yüzyıla Kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme). Konya: Kömen Yayınları, 2014.
• Darıcı, Zeynep. Feridüddin-i Attar'ın Mantıku't-Tayr İsimli Eserinde Metaforik Üslub. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Dehhodâ, Ali Ekber. Lugatnâme-i Dehhodâ. nşr. Muhammed Mu'în - Cafer Şehîdî. 16. Cilt. Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Demiri, Kemâleddin. Hayat’ül-Hayvan (Tercümesi) 1-2. çev. Sabri Çağlayan. İstanbul: Meral Yayınları, 1973.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları, 13. Basım, 1996.
• Dinçer, Merve. İbnü’l-Arabî’de İlâh-ı Mu’tekad Kavramı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Doğan Averbek, G. “Fedayî Mehmed Dede, Mantık-ı Esrâr Adlı Manzum Mantıku’t-Tayr Tercümesi ve Otograf Nüshası”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 6/3 (2017), 1490-1506.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Ersoy, Necmettin. Semboller ve Yorumları. İstanbul: Dönence Yayınları, 2000.
• Gökbulut, Süleyman. “Sufilerin Gözünde Hz. Süleyman”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/35 (2012), 105-131.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. “Önsöz”. Mantık al-Tayr. mlf. Ferideddin Attâr. 1/I-XVI. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Guénon, René. “Kuş Dili”, çev. Mustafa Tahralı. Çağ ve Hakikat René Guénon’dan Seçme Makaleler ve Yorumlar. 250-255. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2019.
• Guénon, René. “Zülkarneyn ve Dinlerde Çift Boynuz Sembolizmi”. çev. Atilla Ataman vd. Savaş Metafiziği ve Sembolik Silahlar. 69-75. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Hakim, Suad. “Mukaddimetü’l-Muhakkik”. el-İsrâ ile'l-Makami'l-Esrâ ev Kitâbü'l-Mi'rac. mlf. İbn Arabî. 7-45. Beyrut: Dandara li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1988/1408.
• Hamidullah, Muhammad. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: Yeni Şafak, 2003.
• Harman, Ömer Faruk – Kurnaz, Cemal. “Hüdhüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Hakikat Bilgisi Keşfu’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 2014.
• İbn Arabî. Nurlar Risâlesi [İttihâdü'l-Kevnî]. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 6. Basım, 2011.
• İbn Sina vd. İslam Felsefesinde Sembolik Hikâyeler. çev. Derya Örs vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Jung, Carl Gustav. İnsan ve Sembolleri. çev. Ali Nahit Babaoğlu. İstanbul: Okuyanus, 4. Basım, 2009.
• Kanar, Mehmet. “Mantıku’t-Tayr’ın Manzum Çevirisi Üzerine”. Doğu Esintileri 11 (2019), 165-198.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı ve Selçuk Eraydın. 4 Cilt. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014-2017.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kasım Abdülkerim İbn Hevazin. Kitâbü'l Mirac Hakk’a Yükseliş. thk. Ali Hasan Abdülkadir. çev. Cevher Caduk. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2011.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. “Ek I: Kuşların Vahdete Uçuşu: Attar’ın Mantıku’t-Tayr’ı Üzerine Düşünceler”. çev. İbrahim Kalın. İslam Felsefesinde Sembolik Hikâyeler. 229-242. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
• Reyhan, Meltem. Sırlar Bohçası. İstanbul: Destek Yayınları, 29. Basım, 2021.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri İslama Görüngübilimsel Yaklaşım. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Sehlegî, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Ali. “en-Nûr min Kelimâti Ebî Tayfûr (Kitâbu Menâkıbı Ebî Yezîd)”. Şatahâtu’s-Sûfiyye. thk. Abdurrahman Bedevî. 1/49–187. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûât, 1978.
• Serrâc, Ebû Nasr Tûsî. el-Lüma’ İslam Tasavvufu. çev. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Sertuç, Elif. Gelenekten Geleceğe Mantıku't-Tayr. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sevgi, H. Ahmet. “Mantıku’t-Tayr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/29-30. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Smith, Margaret. The Persian Mystics ʻAṭṭār. New York: E. P. Dutton, 1932.
• Sühreverdi, Şehabeddin. Cebrâîl’in Kanat Sesi. çev. Sedat Baran. İstanbul: Sûfî Kitap, 5. Basım, 2020.
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-Hikem’de Tezadlı İfadeler ve Vahdet-i Vücûd”. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. mlf. Ahmed Avni Konuk. 2/9-36. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Turan, Muhittin. Şem'î Şem'ullah Şerh-i Mantıku't-Tayr. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/238-241. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. Bâyezîd-i Bistamî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Waida, Manabu. “Birds”. The Encyclopedia of Religion. ed. Mircea Eliade. 2/224-227. New York: Macmillan Publishing, 1987.
• Yavuz, Salih Sabri. “Mi’rac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/132-135. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zerrinkub, Abdülhüseyin. Sîmurg'un Kanat Sesi-Attâr'ın Hayatı, Düşünceleri ve Eserleri. çev. Alptekin Dursunoğlu. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.