Rusya Türkleri’nin İstiklal Mücadelesi Yolunda Teşkilatlanmaları: Türkistan Türk Gençler Birliği (1927-1943)

Year 2025, Volume: 12 Issue: 2, 877 - 906, 31.07.2025

Tülay Köseoğlu

https://doi.org/10.30626/tesamakademi.1697900

Abstract

Bolşeviklerin, iktidarlarının ilk yıllarında devraldığı Çarlık Rusyası toprakları üzerinde tam olarak hakimiyet kuramamış olmalarından dolayı Rusya İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan Rus olmayan milletlerin kurtuluşu için bir fırsat doğmuştu. Bu durumdan istifade etmek üzere harekete geçen Rusyalı Türk aydınlar devrimin ilk aylarında sosyalist sistem içerisinde millî devletlerini kurabileceklerine inandıkları için Türkistan’da kalmayı tercih etmişlerdi. Türkistan’ın farklı bölgelerinde muhtar hükümetler kurmayı başardılar; ilk olarak Orenburg’da, ardından Hokand’da (Hokand-Türkistan-Muhtariyeti) ve kuzey Türkistan’da (Alaş Orda Hükümeti) millî hükümetler kurdular. Söz konusu bu millî hükümetler farklı adlar altında ilân edilmiş olsalar da birbirlerinin ayrılmaz parçaları konumunda idiler. Kuruluş halinde olan bu millî hükümetler kısa sürede kızıl ordu güçleri tarafından dağıtılmışlarsa da bağımsız Türkistan fikrinin sağlam bir zemine oturmasını sağlamışlardır.
Bu çalışma, Türkistan’da kurulan muhtar hükümetlerin Bolşevikler tarafından kısa sürede silah zoruyla ortadan kaldırılmalarının ardından Türkistanlı Türk aydınların bağımsız Türkistan mücadelesi yolunda nasıl örgütlendikleri ve kurdukları ilk teşkilatı olan Türkistan Türk Gençler Birliği’nin; Orta Asya Müslümanları Milli Avami İhtilal Cemiyeti’nden Türkistan Azadlık Cemiyeti’ne, ardından Türkistan Milli Birliği’ne ve sonrasında Türkistan Türk Gençler Birliği’ne dönüşme serüvenini kapsamaktadır. Çalışmada, Türkistan Türk Gençler Birliği’nin faaliyetlerine ilişkin haberler ve gerçekleşen olaylar, arşiv belgeleri ile birlikte sunulacağı gibi Birliğin faaliyetlerini yakından takip eden orijinal yayınlar ışığında konuya derinlik kazandırılmaya çalışılacaktır.

Keywords

Türkistan , Rusya Türkleri , Türkistan Milli Hareketi , Türkistan Türk Gençler Birliği

The Organization of Russian Turks in Their Struggle for Independence: The Turkestan Turkish Youth Union (1927–1943)

Abstract

In the early years of their rule, the Bolsheviks were unable to establish full control over the territories inherited from Tsarist Russia. As a result, an opportunity arose for the non-Russian nations living within the borders of the former Russian Empire to seek liberation. Taking advantage of this situation, the Turkic intellectuals of Russia, believing that they could establish their own national states within the socialist system in the early months of the revolution, chose to remain in Turkestan. They succeeded in forming autonomous governments in different regions of Turkestan: first in Orenburg, then in Kokand (the Kokand-Turkestan Autonomy), and in northern Turkestan (the Alash Orda Government). Although these national governments were declared under different names, they were in fact inseparable parts of a unified movement. Although these nascent national governments were soon dismantled by Red Army forces, they laid a solid foundation for the idea of an independent Turkestan.
This study examines the organizational efforts of Turkestani Turkish intellectuals in the aftermath of the Bolsheviks’ swift and forceful suppression of the autonomous governments established in Turkestan. It traces the institutional evolution of their first political organization—from the Central Asian Muslims’ National Popular Revolutionary Society to the Turkestan Liberation Society, then the Turkestan National Union, and ultimately the Turkestan Turkish Youth Union. The research incorporates archival documents alongside contemporary reports on the Union’s activities, aiming to provide a comprehensive and in-depth analysis through the lens of original publications that closely monitored its developments.

Keywords

Turkestan , Rusian Turks , Turkestan National Union , Turkestan Turkic Youth Union

References

• Andican, A. (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları.
• Atabayev, K. (2001). Türkistan Muhtariyeti Hükümetinin Demokratik Temelleri. Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller 1900-1924, Harlem, 129-134.
• Baysun, A. R. (1945). Türkistan Millî Hareketleri. İstanbul: Zaman Kitabevi.
• Çağatay, Ü. (1971). Hokant ve Alaş Orda Millî Muhtariyetleri ve Mustafa Çokayoğlu. Türk Kültürü, 100, 381-386.
• Çınar, O. (2012). Muhaceretteki Türkistanlılar ve Orta Asya. Düsseldorf: Türkiye Alim Kitapları.
• Çokayoğlu, M. (1927). Hokand Muhtariyeti Hakkında. Yeni Türkistan, 7, 7-11.
• Çokayoğlu. (1935). Mareşal Yosef Pilsudski 5. XII.-12. V. 1935. Yaş Türkistan, VI(67), 29-34.
• Doktor İlter. (1932). İstanbul’da Türkistan Küni (Türkistan Türk Gençler Birligi’niñ 5 nçi Yılı 1927 Temmuz 1932). Yaş Türkistan, III(36), 26-30.
• Doktor İlter. (1933). Türkistan Türk Gençler Birligi’niñ 10 nçi Umumi Yığılışı. Yaş Türkistan, IV(47), 27-32.
• Doktor Salih Can. (1933). Şehidlerimizge Abide ve Matem Merasimi. Yaş Türkistan, IV(49), 22-25.
• Doktor. Oktay. (1945). Dr. Mecdeddin Delil. Millî Türkistan, 17, 27.
• Ekrem. (1928). Türkistan Türk Gençleri Birliği’nde Bir Müsamere. Yeni Türkistan, 14-15, 8-9.
• Elbek. (1928). Türkistan Millî Bayrağı. Yeni Türkistan, 10-11-12, 1.
• Erkan, M. (2000). İnan, Abdülkadir. TDV İslam Ansiklopedisi, 22, 261-262.
• Güçtekin, N. (2022). Türkistan Millî Mücadelesi Önderlerinden ve Kandilli Rasathanesine Adanmış Bir Ömür: Yakup Elbek, Hayatı ve Faaliyetleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gürün, K. (1991). Türk-Sovyet İlişkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hocaoğlu, O. (1936). Türkistan Türk Gençler Birliği’nde Verilen Konferanslar. İstanbul: Osmanbey Matbaası.
• İlter. (1931). İstanbul’da Türkistan Küni (Türkistan Türk Gençler Birliginnin 4 nçi Yılı Münasebetiyle). Yaş Türkistan, II(22), 23-28.
• İlter. (1931). Marşımız. Yaş Türkistan, I(22), 40.
• Kara, A. (2000). Türkistan Türklerinin Kurtuluş Savaşına Katkıları. MSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3, 71-82.
• Kara, A. (2006). Türkiye’deki Kazaklar Hakkında Araştırmalar. Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü, Ankara.
• Köseoğlu, T. (2017). Türkistan Millî-Siyasi Hareket Tarihi’nde İlk Adım: Türkistan (Hokand) Muhtariyeti (1917-1918). 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası, Ankara, 111-123.
• Köseoğlu, T. (2020). Sovyetler’in Türkistan’ı Dönüştürme Politikasına Muhalefet: Yaş Türkistan Dergisi (1929-1939). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Mecdeddin Ahmed. (1928). Türkistan Gençleri’niñ Macaristan Seyahati. Yeni Türkistan, II(14-15), 4-7.
• Mecdeddin Ahmed. (1928). Türkistan Gençleri’niñ Macaristan Seyahati. Yeni Türkistan, III(16), 24-32. Oktay, A. (1931). Yeni Türkistanıñ Kapatılışı. Yaş Türkistan, II(23), 40.
• Potskhveriya, B. B. (1999). 1920 ve 1930’lu Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri. Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl (1491-1992), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 189-195.
• Sadıkoğlu, A. (1930). Türkistan’dan Mektuplar. Yaş Türkistan, I(5-6), 37-40.
• Togan, A. Z. V. (1927). Türkistan İsmi, Hududu ve Mesahası Hakkında. Yeni Türkistan, I(5-6), 30-36.
• Togan, Z. V. (1969). Hatıralar. İstanbul: Tan Matbaası.
• Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan, Z. V. (2015). Hatıralar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yesmagambetov, K. (2015). Mustafa Çokay: Türkistan Bağımsızlık Mücadelesine Adanmış Bir Ömür (Çev. V. S. F. Hekimoğlu). İstanbul: Ötüken.
• Yıldırım, D. (1998). Zeki Velidi Togan ve Türkistan Milli Hareketi. Xalık-Ara Konferenstia, Ufa, 277-297.
• İsimsiz. (1927). Türkistan Türk Gençler Birliği. Yeni Türkistan, 5-6, 48-49.
• İsimsiz. (1930). Türk-Sib Yolu Stalin Atalmakçı. Yaş Türkistan, I(11), 32.
• İsimsiz. (1931). Ali Can Meselesinin İçyüzü. Yeni Türkistan, 34, 13-16.
• İsimsiz. (1932). Doktor Salih İsmail Biknin Nutku. Yaş Türkistan, III(36), 0-12.
• İsimsiz. (1933). Doktor Mecdeddin Ahmed Bik Avrupa Seyahatinde. Yaş Türkistan, IV(43), 43.
• İsimsiz. (1933). Türkistan Türk Gençleri Birligi (VI nçı Yıl Dönimi Münasebetiyle). Yaş Türkistan, IV(45), 6-8.
• İsimsiz. (1934). Yaş Türkistan Türkiye’ge Kiritelmeyeturgan Buldı…. Yaş Türkistan, V(60), 6-11.
• Arşiv Belgeleri
• BCA-490-1-0-0- CHP-595-54-3.
• BCA-30-18-1-2- Kararlar Daire Başkanlığı (1928) /48-66-1
• BCA- 490-1-0-CHP/ 599-72-3