Safevîler Döneminde Sema Semah Kronikler, Seyahatnâmeler ve Minyatürlerde

Year 2021, Issue: 97, 11 - 28, 02.03.2021

İlgar Baharlu

Abstract

Safeviye tarikatının Erdebil’de ortaya çıkışından başlamak üzere özellikle devletin Tebriz’de kuruluşunun ilk dönemlerinde her şeyden ziyade bir tasavvuf ve tarikat ruhunun hâkim olduğu ve bu ruhun kelimelere de yansımış olduğu yazılı kaynaklar aracılığıyla görülmektedir. Söz konusu kaynaklarda mükerreren mürşit, mürşid-i kâmil, halifetü’l-hulefa, halife, tarikat, irşat, tövbe, telkin ve hidayet gibi tasavvufî içerikli kavramlar geçmektedir. Bu devletin Kızılbaşlar tarafından Türkmen tasavvufu/Kızılbaşlık inancı üzerine kurulduğu göz önünde bulundurulurken ilk akla gelen soru devlet nezdinde Kızılbaşlığın aslî ritüellerinden biri olan semahın yeri ve izidir. Tabiidir ki bu karaktere sahip olan ve yaklaşık hâkimiyeti iki buçuk asır süren bir devletten semahın hat safhada olması beklenmektedir. Ne var ki söz konusu devletin kuruluşundan yıkılışına dek bütün dönemlerde durumun böyle olmadığı görülmektedir. Başka bir deyişle devletin Şah İsmail tarafından kuruluşu dönemi ve Tahmasb döneminin ilk yarısına kadar semah ritüeli Kızılbaş devleti ve tebaasının hayatının her aşamasında görülürken ilerleyen süreçte giderek bu ritüelin eski konumunun kaybedildiği görülmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada dönemin kronikleri, seyahatnameleri ve bu çağda en doruk noktasına taşınan sanat dallarından olan minyatürlerden yola çıkarak semahın Safeviye tarikatı ve Safevi Devleti’nin kuruluş dönemindeki varlığı ve yeri ele alınacaktır. İlerleyen süreçte sufilerin ve dolayısıyla bu zümrenin esas ibadetlerinden olan semahın konumu ele alınarak bir neden-sonuç ilişkisi içerisinde sufiler ve dolayısıyla onların inanç sisteminin esas erkânlarından olan semahın arka plana atılmış olması ve gerçekleşen değişimin sebepleri üzerinde durulmuştur.

Keywords

Safevi Devleti, Kızılbaşlık, Semah, Alevi, Şia

Sema/Samāh during Safavid Period In Chronicles, Travel Books, and Miniatures

Abstract

It is seen through the written sources that a sufistic and sect spirit rather than everything predominated during the first years of establishment of the Safavid state in Tabriz, in particular starting from emerging of Safawid sect in Ardabil, and that this spirits reflected on words, as well. In the said sources, sufistic-content concepts are mentioned repeatedly such as murshīd guide , murshīd alkāmil perfect spiritual guide , khalīfat al-khulafā leader of caliphs , caliph, tarīqa sect , irshād spiritual guidance , tawba repentance , talqīn inculcation and hidāya true path . Taking into consideration that this state was founded by the Qizilbashes Red-Heads upon Turckoman sufi belief, the first question that comes to mind is place and trace of samāh, one of the essential rituals of Qizilbashes in the presence of the state. Of course, samāh is expected to be in its peak in a state that has this character and reined approximately for two and half centuries. However, it is seen that it is not the case during all periods from the foundation of the said state until its destruction. In other words, while samāh ritual was seen in every stage of life of Qizilbash state and among its subjects, from the foundation period of the state by Shah Ismail I until the first half of Tahmasp I period, this ritual gradually lost its previous position during the forthcoming years. Therefore, in this study, we will address existence and place of samāh in Safavids and during the foundation period of Safawid state based on chronicles of the period, travel books seyahatname and miniatures, which is one of art branches and reached to its peak during this age. Then, we will discuss the position of samāh which is one of essential prayers of Sufis, and will dwell upon the fact that why samāh was thrown out of focus in later period as well as the reasons for this change within the scope of cause and effect relation.

Keywords

Safavid State, Qizilbashness, Samāh, Alawite, Shia

References

• Abdî, Hüseyin ve Seyit Mehdi Zergânî. (2017). “Tahlil-i Güftemânî-yi Risalehâ-yi Reddiye Ber Tasavvuf der Asr-ı Safevî”. Dü Faslnâme-yi İlmi-Pejühişi-yi Edebiyat-ı İrfânî-yi Danişgâh-i Ez-Zehra 16, 119-146.
• Akın, Bülent (2017). “Alevilikte ‘Ocak’: Kavramsal Çerçeveye ve Tarihi Arka Plana Yeni Bir Bakış.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17/2, 239-264.
• -. (2018). “Diyarbakır Alevi Ocakları Cem Semahları”. Alevi-Bektaşi Semahları-1, Edt. Mehmet Ersal ve Seyhan Kayhan Kılıç, 269-294. Ankara: Barış Kitap.
• -. (2020a). Kızılbaş Oğuzlar ve Şah İsmail’in Anayurdu Diyarbakır. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• -. (2020b). “Kopuzdan ‘Telli Kur‘an’a Türklerde Sazın Kültürel Serüveni ve Kutsallığı”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 20/1, 135-162.
• Aksüt, Hamza (2012). Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• Asghari, Seyed AmirHossein (2017). “Ontology and Cosmology of the ʿaql in Ṣadrā’s Commentary on Uṣūl al-Kāfī”. Journal of Shi’a Islamic Studies 10/2, 157-182.
• Baharlu, İlgar (2020). “ Tasavvuf Klasikleri Eşliğinde Safevîler Öncesinde Sema (Semah)”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 22, 179-198.
• Behramnejad, Muhsin. (2018, Kış). “Bazşenasî-yi Tevhid-hane der İran-ı Ahd-i Safevî: Zeval-ı Nizam-ı Hankâhî”. Mutalaat-ı Tarih-i İslam 31, 7-29.
• Bozkurt, Fuat (2007). Semahlar Alevi Dinsel Oyunları. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Caferîyân, Resul. (2009). Safeviyye ez Zuhur ta Zeval. Tahran: Kânûn-i Endişe-yi Civan.
• -. (2010). Safevîyye Der Arse-yi Din, Ferheng ve Siyaset (Cilt I). Kum: Pejuhişgah-i Havze ve Danişgâh.
• Chardin, Jean. (1997). Sefernâme-yi Şövalye Chardin (Cilt III-IV). Edt. İkbal Yağmayî. Tahran: Tûs.
• Dadger, Muhammed Rıza ve Ferzâne Nebevî. (2016). “Cilve-yi Tasviri-yi Sema’ ve Serây-ı Mugan der Divan-ı Hafız-ı Devre-yi Safeviyye”. Nâme-yi Hünerhâ-yı Tecessümî ve Karbordî 13, 81-93.
• eş-Şeybî, Kâmil Mustafa. (2016). Taşayyu’ ve Tasavvuf. Tahran : Emir-kebir.
• Ersal, Mehmet (2016). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Ersal, Mehmet ve Kayhan Kılıç, Seyhan (2018). “Alevi-Bektaşi İnanç Sisteminde Semah Ritüeli”. Alevi-Bektaşi Semahları-1, Edt. Mehmet Ersal ve Seyhan Kayhan Kılıç, 1-24, Ankara: Barış Kitap.
• Erseven, İlhan Cem (1996). Alevilerde Semah. İstanbul: Ant Yayınları.
• İbn Bezzâz (1543). Safvetü’s-safâ. Tebriz Milli Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümü, no. 710/1872.
• Kîyânî, Muhsin. (2011). Tarih-i Hankâh der İran. Tahran: Tahûrî.
• Membré, Michele. (2015). Se Sefernâme. Edt. Hasan Cevâdî ve Willem M. Floor. Tahran: Bünyâd-ı Mevkufat-ı Afşar.
• Muhammed Bâkır el-Meclisî. (1982). Bihârü’l-envâr (Cilt 58/67). Beyrut: Darü’l- ihya’et-trasü’l-Arabî.
• -. (1983). Mirʾâtü’l-ʿukûl fî şerhi ahbâri âli’r-resûl (Cilt VII). Çev. Seyid Haşım Resuli Mahallatî. Tahran: Dârü’l-Kütüb el-İslamiyye.
• -. (2004). ʿAynü’l-hayât (Cilt I-II). Kum: Envârü’l-hüda.
• Muhammediyan, Fahreddin; Seyyid Resul Musevî Haci ve Âbid Takavî. (2020). “Seyri der Tahavvulat-ı Ain-i Sema’ ve Musiki-yi İrfanî İran Ba Teveccüh be Nigâreha-yı İslamî”. İrfan-ı İslamî 62, 51-68.
• Onatça, Neşe (2009). Alevi Bektaşi Kültüründe Kırklar Semahı. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Sohrabiabad, Hamidreza. (2018). “Safevî İdaresinde Toplumsal Dönüşüm”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırklareli.
• -. (2019). “Kızılbaş Sarayında İlk Fakih”. I. Uluslararası Kapadokya Felsefe ve Sosyal Bilimler Kongresi , (ss. 132-133). Nevşehir.
• Yaman, Ali (2006). Kızılbaş Alevi Ocakları. Ankara: Elips Kitap.
• -. (2011). “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 60, 43-64.
• Zamanî Nejad, Ali Ekber. (1997). “Kitapşinâsî-yi Muhakkik Erdebilî.” Aine-yi Pejühiş 39, 93-122.