SELÇUKLULAR VE BÜVEYHÎLER ARASINDAKİ REKABETİN TARİH YAZICILIĞI SAHASINDAKİ AKTÖRLERİ: İBN HASSÛL VE EBÛ İSHÂK es-SÂBÎ

Year 2020, Issue: 93, 241 - 266, 13.03.2020

Sedghi Sedghi Sinan Tarifci

Abstract

Ebu’l-Alâ İbn Hassûl Hemedânî tarafından telif edilen Tafzîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd, Selçuklular zamanının tarih eserlerinin ilkidir. Bu risale, Sultan Tuğrul’un fetihleri döneminde ve Büveyhîler ile Selçukluların siyasî-askerî rekabet ve mücadele ortamında kaleme alınmıştır. İbn Hassûl, Büveyhî edip-müverrih Ebû İshâk es-Sâbî’nin et-Tâcî fî Ahbârü’d-Devleti’d-Deylemiyye’sini hedef alarak, Büveyhîler ile Selçuklular arasındaki siyasî-askerî rekabet ve mücadeleyi, tarih yazıcılığı sahasına taşıdı. O, Tafzîlü’l-Etrâk’ı, Ebû İshâk es-Sâbî’nin et-Tâcî risalesine bir cevap ve karşılık olarak yazdı. Dolayısıyla Tafzîlü’l-Etrâk risalesinin ilk ve asıl kısmı Deylemîler ve Büveyhîlerin menşeine dair esSâbî’nin tarihyazımını tenkide tahsis edilmiştir. İbn Hassûl, es-Sâbî’nin tarihyazımı tarzını şiddetli bir şekilde eleştirmesine rağmen, kendisi de Tafzîlü’l-Etrâk’ın yazımında benzer bir yol takip etmişti. es-Sâbî nasıl et-Tâcî risalesinde Deylemîlerin, Büveyhîlerin ve Adudü’d-Devle’nin şahsının nesebini ve hususiyetlerini methettiyse, İbn Hassûl da Tafzîlü’l-Etrâk’ta Türklerin, Selçukluların ve Sultan Tuğrul’un şahsının nesebini ve faziletlerini methetmiştir. İbn Hassûl’un tarih yazıcılığı sahasında es-Sâbî ile rekabette, ne dereceye kadar muvaffak olduğu meselesi bu makalede tartışılacaktır. Bu araştırmanın bulguları, et-Tâcî kitabının, Deylemîler ve Büveyhîler tarihine dair ayrıntılı ve orijinal bilgiler içermesi sebebiyle, sonraki dönem müverrihler tarafından çeşitli vesilelerle bir başvuru kaynağı olarak kullanıldığını göstermektedir. Oysaki Tafzîlü’l-Etrâk, müellifi İbn Hassûl’un Selçuklular ve Tuğrul Bey hakkında tarihî hadiselerin kaydına ilgisiz kalması sebebiyle, sonraki dönem müverrihler tarafından pek de bir başvuru kaynağı olarak kullanılmamıştır.

Keywords

İbn Hassûl, Ebû İshâk es-Sâbî, Tafzîlü’l-Etrâk, et-Tâcî, Türkler, Deylemîler, Tuğrul Bey, Adudü’d-Devle

The Actors in the Field of Historiography of the Competition between the Seljuqs and the Buyids: Ibn Hassūl and Abū Ishāk al-Sābī

Abstract

Written by Abū al-‘Alā Ibn Hassūl Hamadānī, Tafdīl al-Atrāk ‘alā Sā’ir al-Ajnād is the first of the historical works written during the Seljuq period. This work was written during the conquests of Sultān Tughril and in the political-military competition and struggle environment between the Buyids and the Seljuqs. Ibn Hassūl who took aim at literary men-historian al-Sābī’s work named al-Tājī fī Akhbār al-Dawlat al-Daylimiyya carried the political-military competition and struggle between the Buyids and the Seljuqs to the field of historiography. He wrote Tafdīl al-Atrāk as an answer to Abū Ishāk al-Sābī’s work, al-Tājī. Therefore, the first and the main part of the Tafdīl al-Atrāk was devoted to criticize the historiography of al-Sābī on the origin of the Dailamites and the Buyids. Although Ibn Hassūl criticized severely al-Sābī’s style of historiography, he followed himself a similar way in the writing of Tafdīl al-Atrāk. As al-Sābī praised genealogy and characteristics of the Dailamites, the Buyids and Adud al-Dawla at al-Tājī, Ibn Hassūl also praised genealogy and virtues of the Turks, the Seljuqs and Sultān Tughril at Tafdīl al-Atrāk. In this article, the issue of the degree of success of Ibn Hassūl in competition with al-Sābī in the field of historiography will be discussed. The findings of this study show that Kitāb al-Tājī was used as a source by succeeding historians because it contains detailed and original information on the history of the Dailamites and the Buyids. However, Tafdīl al-Atrāk was hardly ever used as a source by later historians since his author Ibn Hassūl remained indifferent to recording of historical events about the Seljuqs and Tughril Beg

Keywords

Ibn Hassūl, Abū Ishāk al-Sābī, Tafdīl al-Atrāk, al-Tājī, Turks, Dailamites, Tughril Beg, Adud al-Dawla

References

• Agacanov, Sergey G. (2015). Oğuzlar. Türkçe çev. Ekber N. Necef-Ahmet Annaber- diyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Avestâ. (1392/2013). nşr. Celîl Dûsthâh. c. I. Tahran: İntişârât-i Mervârîd.
• Avvâd, Gurgis. (1957). “el-Mahtûtâtü’t-Târîhiyye fî Hizâneti Kütübi’l-Metha- fi’l-‘Irâkî bi-Bağdâd”. Sumer, XIII, Bağdat.
• el-Azzâvî, Abdurrahman Hüseyin. (1984). “Ebû İshâk İbrâhîm bin Hilâl es-Sâbî”. el-Müverrihü’l-Arabî, Câmi’atü Bağdat, s. 24, 177-198.
• Bâharzî. (1391). Dümyetü’l-Kasr ve ʿUsratu Ehli’l-ʿAsr, c. I, III, thk. Sâmî Mekkî el- Ânî, Necefü’l-Eşref: Matbaatü’n-Nu’mân.
• Beyhâkî (İbn Funduk), Ali bin Zeyd. (1317/1938). Târîh-i Beyhâk. tsh. Ahmed Beh- menyâr. Tahran: Bungâh-i Dâniş.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân. (2011). el-Âsârü’l-Bâkiye (Maziden Kalanlar). Türkçe çev. Ah- sen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Blois, F. C. (1995), “Sâbi”. The Encyclopaedia of Islam, new edition, Leiden: E. J. Brill, vol. VIII, s. 674.
• Bosworth, C. E. (1372/1993). “Dovre-yi Evvel-i Gaznevî”. The Cambridge History of Iran, c. IV, ed. R. N. Frye, Farsça çev. Hasan Enûşe, Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.
• ——. (1995). “Saldjukids (II-Origins and Early History)”. The Encyclopaedia of Is- lam, new edition, c. VIII, s. 937-940.
• Brockelmann, Carl. (1983). Târîhü’l-Edebi’l-Arabî. Arapça çev. Seyyid Yakûb Bekr. altıncı cüz. Kahire: Dârü’l-Maârif.
• Câhiz. (1411/1991). Resâʾilü’l-Câhiz, cüz-i evvel. “Menâkıbü’t-Türk ve Âmmeti Cun- dü’l-Hilâfe”. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî.
• Divitçioğlu, Sencer. (2015). Oğuz’dan Selçuklu’ya. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Ebû Mansûr Seâlibî. (1353/1974). Tetimmetü’l-Yetîmü’d-Dehr. nşr. Abbâs İkbâl. cüz-i evvel. Tahran: Matbaa-yi Dehîr.
• Er, Rahmi. (2008). “Sâbî, Ebû İshâk”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 339-340.
• Golden, Peter B. (2016). Türk Halkları Tarihine Giriş. Türkçe çev. Osman Karatay. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gündüz, Şinaşi. (2008). “Sâbiîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 341-344.
• Hasan, S. A. (1965-1966). “Some Observations on the Problems Concerning the Ori- gin of the Saljuqids”. Islamic Culture, XXXIX, s. 195-204.
• Hamdullâh Müstevfî. (1387/2008). Târîh-i Güzîde. nşr. Abdülhüseyin Nevâî. c. V. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr.
• İbn Hallikân. (1842). Vefayâtü’l-A’yân ve Enbâ’ü Ebnâʾi’z-Zamân (Biographical Di- ctionary). İngilizce çev. B. Mac Guckin de Slane. c. I. Paris.
• İbn Hassûl, Ebû’l-Alâ’ Muhammed bin Ebî’l-Kâsım. (Nisan-Temmuz 1940). Kitâb-i Tafżîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd. Arapça metin, 1-50, Abbâs Azzâvî, mu- kaddime, 235-249; Türkçe çev. Şerefeddin Yaltkaya, “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, 250-266, Belleten, IV/14-15, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• İbn Hassûl, Ebû’l-Alâ’ Muhammed bin Ebî’l-Kâsım. (1397/2018). “Pârehâyî ez Kitâb-i Tafzîlü’l-Etrâk ʿalâ Sâʾiri’l-Ecnâd”, Mecmûa-yi Deylemnâme, Far- sça çev. Alî Behrâmyân, be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 131-138.
• İbn Kesîr. (1995). el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük İslâm Tarihi). c. XI. Türkçe çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbnü’l-Adîm. (1976). Bugyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. nşr. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1417/1997). el-Kâmil fî’t-Târîh. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmürî. c. VIII, Beyrût: Dârü’l-Kitâbü’l-Arabî; Türkçe çev. Heyet. (2016), c. VII, İstanbul: Ocak Yayıncılık. es-Sâbî, Ebû İshâk İbrâhîm bin Hilâl bin Zehrûn. (1397/2018). “Pârehâyî ez Kitâbü’t-Tâcî fî Ahbârü’d-Devleti’d-Deylemiyye”. tsh. Wilferd Madelung. Farsça çev. Akîl Hûrşâ ve Seyyid Sâdık Seccâdî. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 44-101.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1955). Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası.
• Kâzım Beygî, Muhammed Alî. (1389/2010). “Büveyhîyân ve Ziyârîyân: Rivâyetî-yi Novyâfte ez Kitâbü’t-Tâcî”, Mecelle-yi Târîh ve Temeddun-i İslâmî, S. 6, şomâ- re-yi yâzdeh, s. 27-55.
• Kouymjian, Dickran K. (1969). “Mxit’ar (Mekhitar) of Ani on the rise of the Seljuqs”, Revue des Études Arméniennes, nouvelle série, VI, s. 331-353.
• ——. (1973). “Problems of Medieval Armenian and Muslim Historiography: The Mxit’ar of Ani Fragment”, International Journal of Middle East Studies, vol. 4, No. 4, s. 465-475.
• Köymen, Mehmet Altay. (2000). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, c. I: Kuruluş Devri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kraemer, Joel L. (1375/1996). İhyâ-yi Ferhengî der Ahd-i Âl-i Bûye. Farsça çev. Mu- hammed Saîd Henâyî-yi Kâşânî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Kucur, Sadi. (1988). “İbn Hassûl”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, c. XX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 29.
• Madelung, Wilferd. (1380/2001). “Muarrifî-yi Dû Nushe-yi Hettî-yi Târîhî-yi Ye- menî”. Farsça çev. Muhammed Kâzım Rahmetî. Âyîne-yi Pejûheş, şomâre-yi şest û heft, s. 63-68.
• Mîrhând. (1339/1960). Târîh-i Ravzatü’s-Safâ. c. IV. Tahran: İntişârât-i Hayyâm.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas. (1378/2000). nşr. Seyfeddin Necmâbâdî. Siegfried Weber. Neckarhausen.
• en-Nedîm, Muhammed b. İshâk. (2017). el-Fihrist. Türkçe terc. Heyet. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları.
• Nizâmü’l-Mülk. (1383/2004). Sîyerü’l-Mülûk. nşr. Hubert Darke. Tahran: Şirket-i İn- tişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Özgüdenli, Osman G. (2017). Selçuklular: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040- 1157). Ankara: İSAM Yayınları.
• Peacock, A. C. S. (2016). Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu –Yeni Bir Yorum——. Türkçe çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Polat, Mahmut. (1999). “Ebu İshak İbrahim b. Hilâl es-Sabiî’nin (ö. 384/994) Hayatı ve Şiirleri”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Sâbir Han, Muhammed. (1397/2018). “Derbâre-yi Kitâbü’t-Tâcî fî Ahbârü’d-Dev- leti’d-Deylemiyye”. Farsça çev. Ahmed Âram. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî. Tahran: İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, s. 17-18.
• Safedî, Salâhü’d-Dîn Halîl bin Aybeg. (1420/2000). el-Vâfî bi’l-Vefâyât. c. IV. thk. Türkî Mustafa. Beyrut: Dârü’t-Terâsü’l-Arabî.
• Seccâdî, Seyyid Sâdık. (1367/1988). “Âl-i Hassûl”, Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî. c. I. Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-Maârif-i Bozorg-i İslâmî, s. 687-688.
• ——. (1397/2018). “Hânedân-i İbn Hassûl”. Mecmûa-yi Deylemnâme. be ihtimâm-i İnâyetullâh Mecîdî, İntişârât-i Mûkûfât-i Mahmûd Afşâr, Tahran, s. 121-127.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm. (1401/1981). el-Ensâb. cüz IX. Kahire: Mektebetü İbni Teymîyye.
• Sedghi, Naser. (1393/2014). Târîhnigârî-yi der İrân-i Asr-i Selcûkî. Tahran: Pejûheş- kede-yi Târîh-i İslâm.
• ——. (Zemistân 1388/2009). “Berresî-yi Mehdûdiyyet-i Şinâht-i Tehevvûlât-i İrân-i Asr-i Selcûkî”, Pejûheşhâ-yi Ulûm-i Târîhî. Dânişgâh-i Tahran, dovre-yi yek, şomâre-yi dû, s. 87-111.
• Şeşen, Ramazan. (2003). “İbn Hassûl’un Tafdîl el-Etrak Ala Sair el-Ecnad Adlı Risa- lesinin Tercümesi”. Tarih Dergisi 38, s. 119-142.
• Târîh-i Sîstân. (1381/2002). tsh. Muhammed Takî Melikü’ş-Şuara Bahâr. Tahran: İn- tişârât-i Mu’în.
• Tercüme-yi Târîh-i Yemînî. (1345/1966). Ebû’ş-Şeref Nâsıh bin Zafer Corfâdekânî. nşr. Cafer Şiar. Tahran: Bungâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitab.
• Togan, Zeki Velidi. (2019). Umumi Türk Tarihine Giriş. c. I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Turan, Osman. (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Türker, Özgür-Özen, Firdevs. (Bahar 2017). “Oğuznâme, Selçuknâme ve Meliknâ- me’ye Göre Selçuklu Hanedanı’nın Menşei”. SUTAD, 41, s. 331-351.
• Yâkût el-Hamevî. (1380/2001). Mu’cemü’l-Buldân. Farsça çev. Alînakî Münzevî. Tahran: Sâzmân-i Mîrâs-i Ferhengî-yi Kişver.
• ——. (1993). Mu’cemü’l-Üdebâ. thk. İhsân Abbâs. c. II, IV, Beyrût: Darü’l-Gar- bü’l-İslâmî; Farsça çev. Abdü’l-Muhammed Âyetî. (1391). Tahran: İntişârât-i Serûş.
• Zahîrüddîn Nîşâbûrî. (1390/2011). Selçûknâme. tsh. Mîrzâ İsmâîl Afşar. Muhammed Ramazânî, Tahran: İntişârât-i Esâtîr.
• ez-Ziriklî, Hayreddîn. (2002). el-A’lâm (Kamûsü Terâcim). altıncı cüz. Beyrut: Dâ- rü’l-İlm li’l-Melâyîn.