Balkan Fethinde Rol Alan Sarı Saltuk ve Seyyid Ali Sultan Hakkındaki Menakıpnamede Yer Alan Efsanevi Motifler Üzerine

Year 2021, Issue: 99, 79 - 104, 06.09.2021

Fatma Yılmaz

Abstract

Osmanlı Devleti’nin Balkanları fethedip oraya yerleşmesinde ve iskân siyasetinin başarılı olmasında gazi-dervişlerin büyük rolü oldu. Horasan erenleri olarak da adlandırılan bu tarihi şahsiyetler, gaza düşüncesi etrafında şekillenen Osmanlı Devleti’nin dünya görüşünü desteklediler ve bu görüş doğrultusunda Balkan fetihlerine katıldılar. Siyasal, ekonomik, dini, sosyal, kültürel hayatın düzenlenmesinde etkili oldular. Sarı Saltuk ve Seyyid Ali Sultan bunların en bilinenlerindendir. Dervişler, Balkanlarda dil, din farkı gözetmeksizin yaptıkları hizmetlerle, güzel ahlak ve kerametleri ile hem yaşadıkları dönemde hem de sonraki dönemlerde halkı etkilediler, halka rol model oldular. Geçmiş ile gelecek arasında bir köprü kurarak efsanevi bir kimlik ve kişilik kazandılar. Onlara ait Menakıpname ortaya çıktı. Menakıpname, Balkan fethinin ve Türk-İslam kültürünün buralarda yayılmasının hikâyesidir, Aynı zamanda gazi-dervişlerin yaşamlarını anlatan biyografilerdir. Bu bağlamda ‘’Sarı Saltuk ve Seyyid Ali Sultan kimdir, Sarı Saltuk ve Seyyid Ali Sultan Menakıpnamelerinin genel özellikleri nelerdir, Menakıpnamelerindeki efsanevi motifler nelerdir, bu Menakıpname Balkanların Osmanlı kültür ve uygarlığının bir parçası haline gelmesine ne derece ışık tutar?’’ gibi sorular cevaplandırıldı. Sarı Saltuk ve Seyyid Ali Sultan Menakıpnamelerindeki rüya, tahta kılıç, su üstünde yürüme, topraktan ya da taştan su çıkarma, keramet motifi gibi ortak efsanevi unsurlar incelenip bunlarla ilgili bu Menakıpnameden metin alıntıları yapıldı. Bu efsanevi unsurların, İslamiyet öncesi eski Türk inançları ve destanları, İslam kültürü ve İslami Türk destanlarında ve Bektaşi Menakıpnamelerindeki örnekleri karşılaştırılmalı olarak ortaya konarak aralarındaki benzerliklere vurgu yapıldı.

Keywords

Efsanevi, Bektaşilik, Derviş, Tekke, Menakıpname, Keramet, Balkanlar

On the Legendary Motifs in the Menakıpname About Sarı Saltuk and Seyyid Ali Sultan Who Played Role in the Balkan Conquest

Abstract

The veterans and dervishes played a major role in the Ottoman Empire’s conquest and settlement of the Balkans, as well as the settlement policy’s success. They were effective in the regulation of economic, religious, social and cultural life. Sarı Saltuk and Seyyid Ali Sultan are among the best known. Dervishes influenced the people both in the period they lived and in the following periods, and became role models for the people with their services in the Balkans regardless of language and religion, with their good morals and miracles. By building a bridge between the past and the future, they gained a legendary identity and personality thus their Menakıpnames appeared. Menakıpnames are the story of the Balkan conquest and the spread of the Turkish-Islamic culture in these regions, as well as the biographies that exaggerate the lives of the veterans-dervishes. In this context, this study seeks to answer following questions: Who are Sarı Saltuk and Seyyid Ali Sultan? What are the general characteristics of Sarı Saltuk and Seyyid Ali Sultan Menakıpnames? What are the legendary motifs in their Menakıpnames? To what extent do these Menakıpnames shed light on the Balkans becoming a part of Ottoman culture and civilization? The common mythical elements and miracle motifs in the Menakıpnames of Sarı Saltuk and Seyyid Ali Sultan, such as dream, wooden sword, walking on water, and extracting water from soil or stone were examined by quoting from the related texts. The examples of these legendary elements in pre-Islamic old Turkish beliefs and epics, Islamic culture and Islamic Turkish epics and Bektashi legends were presented comparatively, and the similarities between them were emphasized.

Keywords

Legendary, Bektashism, Dervish, Dervish Lodge, Menakıpname, Keramat, Balkans

References

• Akalın, Şükrü Halûk. (1994). “Ebülhayr Rûmî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 10, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, s. 360-362.
• --. (1990). Ebül-Hayr-ı Rûmî Saltuknâme. Cilt: III. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• --. (1988). Ebül-Hayr-ı Rûmî Saltuknâme. Cilt: II. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• --. (1987). Ebül-Hayr-ı Rûmî Saltuknâme. Cilt: I. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Aydın, Abdullah. (2013). “Ahmed Câhidî ve Dîvânı.” Akademik Bakış Dergisi (Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler) 36, 1-21.
• Aydın, Hayati. (2015). “İslam İnançları Açısından Mucize, Kerâmet, Sihir ve İstidrac Kavramları Üzerine Bir İnceleme.” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32, 105-137.
• Batca, Maria. (1998). “Romanya-Dobroudja Türk Topluluğunun Toplumsal Hafızasında Sarı Saltuk Baba, Babadağ Şehrinin Kuruluş Efsanesi”, 1. Uluslararası Türk Eren ve Evliyaları Kongresi Bildirileri, (13-16 Ağustos 1998). Ankara: Evrak Yayınları, 75-85.
• Bulut, Halil İbrahim. (2001). “Harikulade Olması Açısından Keramet ve Mucize ile İlişkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (3), 329-350.
• Büyükokutan, Aslı. (2014). “Manisa’daki Sarı Saltuk Türbesi Etrafındaki İnanış ve Uygulamalar”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları, 57-79.
• Çelebi Evliya. (2003). 8. kitap, Seyahatnâme (Topkapı Sarayı Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini). Haz. Seyyid Ali Kahraman, vd. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çelebi, İlyas. (1997). “Kur’ an-ı Kerim’de İnsan-Cin Münasebeti”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (15), 167-197.
• Çetin, Halil. (2012). “Osmanlı Saltanat Rüyaları ve Tarihi Bağlam”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII, (1), 37-68.
• Demir, Necati. (2014). “Tarihi, Kültürel ve Destanî Bir Kaynak Olarak Saltıkname”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler, Haz. Ahmet Günşen vd. Edirne: Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları, 155-177.
• Demirci, Mehmet. (2011). “Gazi Dervişler ve Balkanlar”, Ed. Hasan Kâmil Yılmaz. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 27, 147-159.
• Duran, Hamiye ve Gümüşoğlu, Dursun. (2010). Hünkâr Hacı Veli Velayetnamesi. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Yayınları.
• Emecen, Feridun. (2010). “Süleyman Paşa”. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 38, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, s. 360-362.
• Erginli, Zafer. (2002). “Osmanlı Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”. Ed. Hasan Celal vd. Türkler, 9, 107-115.
• Florıotı, Hande Duymuş. (2013). “Eski Mezopotamya’da Kehanet Olgusuna Genel Bir Bakış”. Tarih Okulu Dergisi 6, 23-42.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1958). Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyet-nâme. İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
• Günşen, Ahmet. (2014). “Saltuk-nâme Yazarı Ebu’l Hayr-ı Rumi ve Mevlid Yazarı İpsalalı Ebu’l-Hayr Aynı Kişi Midir?”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler, Haz. Ahmet Günşen vd. Edirne: Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yay., s. 27-41.
• Güzel, Abdurrahman. (1999). Abdal Musa Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hezarfen, Ahmet. (2006). Tarihi Belgeler Işığında Kızıldeli Sultân (Seyyid Ali Sultan) Dergâhı. İstanbul: Cem Vakfı Yayınları.
• Ismaılı, Adnan.( 2019). “Balkanlarda İslam ve Geçmişi Esaslı Bir Şekilde Anlamak”, Balkanlar ve İslam: Balkanlarda İslam Dini ve Kültürel Hayat (Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Trakya Üniversitesi Balkan Kongresi Merkezi Edirne), Ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. Cilt. I. 27-29.
• İnalcık, Halil. (1993). Edirne’nin Fethi (1361), Edirne: Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İzeti, Metin. (2009). “Bektaşiliğin Arnavut Kültür Tarihindeki Yeri”, Hacı Bektaş Veli’nin Tarihsel Kimliği, Düşünce Sistemi ve Etkileri, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi III. Uluslararası Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Sempozyumu (30-31 Ekim 2009, Üsküp), 121-122.
• Karadağ, Metin. (1999). Türk Hak Edebiyatı Anlatı Türleri. Ankara: Karşı Yayınları.
• Kıel, Machıel. (2009). “Sarı Saltuk “. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 147-150.
• Kılınç, Aziz. (2014). “Çanakkale Sarıcaeli ve Çınarlı Köylerindeki Sarı Saltuk Mezarları ve Buna Bağlı İnançlar”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler, Haz. Ahmet Günşen, vd. Edirne: Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları, 91- 101.
• Kızıldağ, Hasan. (2017). “Ariflerin Menkıbeleri’nde Rüya ve İşlevsel Yansımaları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 57, 608-624.
• Koçak, Aynur ve Gürçay, Serdar. (2017). “Alevi-Bektaşî Velâyetnâmelerinde Ejderha Motifi”, Journal Of Analytic Divinity Dergisi 1(1), 34-64.
• Köksal, Hasan. (1984). Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad. (1943). “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları Umumî Bir Bakış”, Belleten VII (27), 379-521.
• Krstic, Tijana. (2015). Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları 15.-17. Yüzyıllar. Çev. Ahmet Tunç Şen. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Melikoff, Irene. (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları Yayınları.
• Noyan, Bedri. (2000). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik III. Haz. Şakir Keçeli. Ankara: Ardıç Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). “Battalnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.5, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 206-208.
• --. (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler – Metodolojik Bir Yaklaşım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• --. (1993). “Dânişmendnâme “.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.8, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 478-480.
• --. (2002). Sarı Saltuk Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• --. (2010). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar Makaleler-İncelemeler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• --.(2012). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri (Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. 9. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Okiç, Muhammet Tayyip. (2015). Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva, Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva (Bir Fetva Etrafındaki Münakaşalar). Haz. Şefik Kantar. İstanbul: Ukid Yayınevi.
• --. (1952). “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I (1), 48-58.
• Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi Cilt: I. (5. Bsk.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özköse, Kadir. (2019). “Balkan Tekkelerinin Tesir Halkası”, Balkanlar ve İslam: Balkanlarda İslam Dini ve Kültürel Hayat (Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Trakya Üniversitesi Balkan Kongresi Merkezi Edirne), Ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. Cilt I. 03-04 Ekim, 335.
• Paçacıoğlu, Burhan (1993). Battal-Nâme (İnceleme-Metin-İnteks). Erciyes Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
• Pay, Salih. (2009). “Rumeli Fethi Osmanlı Şehzadesi: Gazi Süleyman Paşa”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 18 (1), 279-297.
• Rruga, İlir. (2018). “Arnavutluk’ta Osmanlı Döneminde (XV-XVII. Yüzyıllarda) Müslümanlar ile Hristiyanların Birlikte Yaşama Tecrübesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47, 207-208.
• Sarıkaya, M. Saffet. 2013. “vd.”, “İbnü’s-Serrâc’a Göre Sarı Saltuk “,İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 32,75-110.
• Sevinç, Bayram. (2013). “Yiğit ve Silahlı Adam Diyalektiğinde Kılıç İmgesi”. Turkish Studies Dergisi, 8 (6), 619-639.
• Steinherr, İrene Beldiceanu. (1999). “Osmanlı Tahrir Defterlerinde Seyyid Ali Sultan: Heterodoks İslâm’ın Trakya’ya Yerleşmesi”. Sol Kol: Osmanlı Egemenliğinde Viaegnatia (1380-1699), Haz. Elizabeth Zachariadou, Çev. Özden Arıkan, vd. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., s. 50-73.
• Şahin, Hâlil İbrahim. (2010). “Seyyid Ali Sultan Velayetnamesindeki Olağanüstülüklerle İlgili Bazı Motifler Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Kültür ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 53, 315-330.
• Şahin, Haşim. (2007). “Otman Baba”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c. 34, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 6-8.
• --. (2009). “Seyyid Ali Sultan “. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, 48- 50.
• Teber, Ömer Faruk.( 2019). “Balkanlarda Babagân Bektaşiliği ve Bektâşî Erenleri”, Balkanlar ve İslam: Balkanlarda İslam Dini ve Kültürel Hayat (Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, Trakya Üniversitesi Balkan Kongresi Merkezi Edirne), Ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. Cilt: I, 03-04 Ekim, 390.
• Togan, Zeki Veli (1982). Oğuz Kağan (Reşiddeddin Oğuznamesi, Tercüme Ve Tahlili). (2.bsk.), İstanbul: Enderun Yayınları.
• Tuğrul, Talip. (2014). “Sarı Saltuk’ın Tarihî ve Menkıbevî Hayatı”, Türk Dünyası Bilgiler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Bildiriler, Ed. Ejder Okumuş, C. II, Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Yay., s. 117-129.
• Uçan, Muharrem ve Demir Zeynel. (2015). Kırkların Serdarı Kızıldeli. İstanbul: Kalender Yayınevi.
• Uçkun, Rabia. (2014). “Saltuk-nâme’de Sarı Saltuk Gazi’ye Atfedilen Kerametler”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması (26-28 Mayıs), Eskişehir: Türk Dünyası Vakfı Yay., 14, (1), 131-144.
• Uludağ, Süleyman. (2002). “Keramet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 25, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 265-268.
• Uzun, Gülsine. (2008). “Cengiz Aytmatov’un Eserlerinde Falcılık, Kehanet ve Rüya Motifi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1(3), 424-434.
• Yıldırım, Rıza. (2010). “Bektaşî Alevî Geleneğine Göre Seyyid Ali Sultan”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 53, 59-88.
• --. (2007a). “Efsanede Gizli Gerçek: Bir Tarih Kaynağı Olarak Seyyid Ali Sultan Velayetnamesi”. Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar Dergisi 6, 9-37.
• --. (2007b). Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) ve Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yıldız, Abdulvahap. (2009). “Kerâmet ve İstidrâc”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (21), 41-64.
• Yüce, Kemal. (2014). “Sarı Saltuk İnancının Yayılma Sahaları”. Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler. Haz. Ahmet Günşen vd. Edirne: Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yay., s.139-146.
• --. (1987). Saltuk-Nâme’de Tarihi, Dini ve Efsanevî Unsurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.