ŞAH İSMAİL HATAYİ, PİR SULTAN ABDAL VE KUL HİMMET’İN ŞİİRLERİNDE İSLAM ÖNCESİ İNANÇ MOTİFLERİ

Year 2015, Issue: 75, 49 - 75, 12.10.2015

Esra Akbalık

Abstract

Kadim bir maziye sahip olan, geniş bir zaman diliminde ve oldukça geniş bir coğrafyada varlık gösteren Türkler, yüzyıllar içerisinde yaşadıkları ve sahip oldukları topraklar üzerinde, birtakım farklı dinlerin, inançların ve kültürlerin etkisi altında kalmışlardır. Uzun bir tarihî süreç içerisinde eski/yeni birçok inanç ve kültürle bir arada yaşama, Türk toplum yapısında yerinde benzetme ile tam bir kültür ve inanç ‘mozaik’i oluşturmuştur. İslam dinine gelinceye kadar Animizm, Şamanizm, Budizm, Maniheizm ve semavi dinler gibi inanç sistemleri ile bu inanç sistemlerine bağlı kült, âdet ve pratikler Türklerin düşünce dünyalarının ve buna bağlı olarak da tutum, davranış ve yaşam tarzlarının şekillenmesinde son derece etkili ve belirleyici olmuştur. Söz konusu İslam öncesi inanışlar ve inanışlara bağlı pratikler varlıklarını hayatın farklı alanlarında göstermişlerdir. Bu alanlardan bir tanesi de edebî metinlerdir. Alevî–Bektaşî kültürü ve buna bağlı olarak edebiyatı İslam öncesi inanç sistemlerinin en çok varlık gösterdiği sahalardandır. Bu çalışmada Alevî- Bektaşî şiirinin en güçlü ve büyük seslerinden olan aynı zamanda Alevîliğin ‘Yedi Ulu Ozan’ı arasında zikredilen Şah İsmail Hatayî, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet’ın şiirlerinde İslam öncesi inançlar ve buna bağlı motifler incelenerek Alevî–Bektaşî şiirinin inanç ve kültür zemini ortaya konmaya çalışılacaktır. Çalışma şairlerin çeşitli yazarlar tarafından derlenmiş olan şiirlerinden hareketle 1321 şiirin incelenmesi ve bunun neticesinde ortaya çıkan malzemenin yorumlanmasıyla şekillenecektir.

Keywords

Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, şiir, inanç

PRE-ISLAMIC BELIEF MOTIVES IN SHAH ISMAEL HATAYI, PIR SULTAN ABDAL AND KUL HIMMET’S POEMS

Abstract

Turks having a history of quite ancient and presence in a wide geography in a large amount of time has remained in the effect of a number of different religions, faiths and cultures on the land where they lived and had for centuries. In a long historical process, the old/new multi-faith coexistence and culture, with a full analogy place in the social structure of Turkish culture and faith have created mosaics. Until to Islam, animism, shamanism, Buddhism, Manichaeism and monotheistic religions as belief systems and the cult, customs and practices linked to these belief systems has been extremely effective and decisive in shaping the Turkish world of thought and consequently the attitudes, behaviors and their way of life. Pre-Islamic beliefs and practices linked to beliefs in different areas of life showed their presence. One of these areas is the literary texts. Alewi-Bektashi literature of pre-Islamic culture and consequent belief system is one of the areas where they are mostly present. In this study, pre-Islamic beliefs found in the poems of Shah Ismael Hatayi, Pir Sultan Abdal and Kul Himmet, all of whom were among the most powerful and great sounds at the same time and mentioned in ‘Seven Greatest Poets’ of Alewism and the related motifs will be studied and faith and culture ground of Alewi-Bektashi poems will tried to be revealed. The study will comprise the reviews of 1321 pieces of poetry compiled by a variety of writers and the interpretations based on these reviews

Keywords

Shah Ismael Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, poem, faith

References

• ASLANOĞLU, İ. (1997). Kul Himmet. İstanbul: Ekin Yayıncılık.
• ATALAY, B. (1991). Bektaşîlik ve edebiyatı. İstanbul: Ant Yayınları.
• AYTAÇ, P. (2008). Alevî- Bektâşî felsefesinde yer alan ana metaforlar üzerine bir değerlen- dirme. Türk kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (46):131-152
• BAYAT, F. (2007). Türk mitolojik sistemi. İstanbul: Ötüken Yayınları
• BORATAV, P.N. (1973). 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• DEMİR, N. (2011). Türk düşünce dünyasında Hz. Ali. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. (60): 85-104.
• DEMİRCİ, K. (1998). Hulûl. İslâm Ansiklopedisi. (18): 340-1.
• DURAN, H. (2007). Velayetname. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ELÇİN, Ş. (1997). Türk Halk Edebiyatında Turna Motifi. Halk edebiyatı araştırmaları 1. An- kara: Akçağ Yayınları
• ELİADE, M. (2006). Şamanizm. İstanbul: İmge Yayınları.
• ELİADE, M. (2003). Dinler tarihine giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları
• ERGUN, M. (1997). Türk dünyası efsanelerinde değişme motifi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• ERGUN, S.N. (t.y). Hatayî divanı. İstanbul:Maarif Kitaphanesi.
• FREUD, S. (2012). Dinin kökenleri. İstanbul: Payel Yayınevi.
• GÖLPINARLI, A. ve BORATAV, P.N. (1991). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Der Yayınları.
• GÜNDÜZ, Ş.(1998). Mitoloji ile inanç arasında. Samsun: Etüt Yayınları.
• İNAN, A. (1962). Hurafeler ve menşe’leri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• İNAN, A. (1998). Makaleler ve incelemeler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İNAN, A. (2000). Tarihte ve bugün şamanizm materyaller araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KALAFAT, Y. (1999). Doğu Anadolu’da eski Türk inançlarının izleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, F.(2005). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• MELİKOFF, I. (2011). Uyur idik uyardılar. İstanbul: Demos Yayınları.
• MELİKOFF, I. (2014). “Bektaşî- Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”. Tarihten teolojiye: İs- lam inançlarında Hz. Ali. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• NOYAN, B. (1972). Bektaşîlik’te dokunulmayan hayvanlar. Türk Folklor Araştırmaları. (279): 6438-9.
• OCAK, A.Y. (2000). Babaîler isyanı: Anadolu’da Türk İslam heterodoksisinin teşekkülü. İstan- bul: Dergâh Yayınları.
• OCAK, A.Y. (2007). Alevî ve Bektaşî inançların İslam öncesi temelleri. İstanbul: İletişim Ya- yınları.
• OCAK, A.Y. (2010a). Türkiye sosyal tarihinde İslamın macerası. İstanbul: Timaş Yayınları.
• OCAK, A.Y. (2010b). Kültür tarihi kaynağı olarak menâkıbnameler (Metodolojik bir yakla- şım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• OCAK, A.Y. (2014a). Türk sufîliğine bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• OCAK, A.Y. (Haz). (2014 b). Tarihten teolojiye: İslam inançlarında Hz. Ali. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, B. (1988). İslamiyet’ten önce Türk kültür tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayın- ları.
• ÖGEL, B. (2002). Türk mitolojisi 1-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖRNEK, S.V. (2014). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. Ankara: Bilgesu Yayıncılık
• ÖZDEMİR, G. (2007). Pir Sultan Abdal’ın Şiirlerinde Eski Türk İnançlarının ve Animizmin Etkisi. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi. 2. Uluslara- rası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni.
• ÖZTELLİ, C. (2004). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Özgür Yayınları.
• ÖZTÜRK, O. (2009). Folklor ve mitoloji Sözlüğü. Ankara: Phoenix Yayınları.
• ÜZÜM, İ. (2004). Şâh-ı Merdân Murtezâ Ali: Kültürel Alevî kaynaklara göre Hz. Ali tasav- vuru. İslâm Araştırmaları Dergisi. S.11: 75-104.
• ROUX, J.P. (1999). Altay Türklerinde ölüm. İstanbul:Kabalcı Yayınları.
• ROUX, J.P. (2005).Orta Asya’da kutsal bilgiler ve hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SCHİMMEL, A.(2004). Tanrı’nın yeryüzündeki işaretleri. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• TURAN, O. (2003). Türk cihan hakimiyeti mefkûresi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• TYLOR, B.E. (2010). Primitive culture: Researches into the development of mythology, philo- sophy,religion,language, art and custom. Vol.2. Cambridge University Press
• YAVUZ, Y.Ş. (1998). İslâm düşüncesinde hulûl. İslâm Ansiklopedisi. (18): 341-4
• YİTİK, A.İ. (2011). Tenâsüh. İslâm Ansiklopedisi. (40): 441-3 http://www.cemvakfi.org. tr/Alevî-tarihi/prof-dr-ahmet-yasar-ocak-ile-soylesi/