BİR BEKTAŞİ BABASININ TEREKESİ: HAYDAR BABA İBNİ HALİL BİN ABDULLAH

Year 2014, Issue: 71, 127 - 146, 30.09.2014

Zeynel Özlü

Abstract

Tereke kayıtları, Osmanlı sosyal ve kültür tarihinin birinci el kaynaklarındandır. Bu kaynaklar,ait olduğu sosyal yapı ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir. Bu bağlamda Bektaşilere aitolan terekelerde geleneksel anlatılar dışında aile fertleri, yaşam biçimleri, giyim-kuşamları,kullandıkları mutfak ve hamam takımları, konut mefruşatları ve yaşam düzeyleri orta halli,zengin vs. gibi konularda somut veriler bulunmaktadır. Araştırmaya esas aldığımız tereke,Yeniçeri Ocağı’nda 99. Orta’da görev yapan Haydar Baba ibni Halil bin Abdullah’a aittir.Haydar Baba 1822 yılında İstanbul ile Anadolu arasında yolculuk yaparken Bolu’da menzilhanedevefat etmiştir. Haydar Baba bekârdır ve anne babası vefat etmiştir. Haydar Baba’nın,görev yaptığı 99. Orta’da Osmanlı Devleti ve ordusunun selameti için duacılık yaptığınınyanında, terekesinde bulunan 12 adet gül bahçesine ait malzemeden hareketle, onun zamanzaman ocağın bahçesinde çiçek ekip biçme işleriyle meşgul olduğu tahmin edilmektedir.Haydar Baba’nın terekesindeki en kıymetli kalem Kuran’dır. Kuran dışında kitap olarak“Selâtin-i Mutahhar” Temiz Sultanlar adlı muhtemelen Bektaşi büyüklerinin hayatlarınıanlatan bir kitap tespit edilmiştir. Haydar Baba’nın terekesinde eskiden içkiye düşkün olanlartarafından bir oturuşta içilen şişe için kullanılan “binlik” adlı bir malzeme bulunmakta olupbu malzeme, Onun zaman zaman içki içtiği ile ilgili bir izlenim uyandırmaktadır. Bununlaberaber Haydar Baba dini konularda da hassas bir kişi olarak gözükmektedir. Nitekim onunterekesinde Kuran bulunması ve vefat etmeden önce “ıskat-ı salât” adı altında bir vasiyetbırakması dinî hassasiyetlerine işaret etmektedir. Haydar Baba 760,5 kuruş 62 parelik servetiyle,kısmen orta halli, bir yaşam düzeyine sahiptir. Onun yaşadığı mekânda, saat dışındakayda değer, varlık göstergesi bir malzeme bulunmaması hatta onun pamuk veya yündenbir yatak yerine basit bir “şilte”yi yatak olarak kullanması “bir lokma bir hırka” anlayışı çerçevesindeyaşadığını göstermektedir.

Keywords

Bektaşi babası, tereke, Türk kültürü, giyim, mefruşat

AN ESTATE OF A BEKTASHIAN FATHER: HAYDAR BABA İBNİ HALİL BİN ABDULLAH

Abstract

Estate records are the first hand sources of Ottoman’s social and cultural history. These sources provide detailed information about the social structure which is related to. In this context, in the estates of Bektashian dervishes, except the things told verbally, there is tangible data about members of the family, life styles, clothing, the stuff in kitchen and bathroom, fabrics of home, economic level of residents poor, average, rich, etc. . The estate we surveyed belonged to Haydar Baba ibni Halil bin Abdullah which was assigned to serve in the 99. Battalion of Janissary. On a journey from İstanbul to Anatolia, Haydar Baba died in Menzilhane of Bolu in 1822. He was single and his parents had passed away. Haydar Baba was a beadsman. He Along with the mission of praying for peace and achievements of the Ottoman army, twelve gardening items found in his estate, make us to estimate that he was doing some gardening in Janissary. The most valuable thing in the estate of Haydar Baba is the Holy Quran. Except for the holy Quran, a book named “Selâtîn-i Mutahhar” Decent Sultans , -the book was probably about dignitary Bektashian people- was found as well. In the estate of Haydar Baba, it is found a an item called “binlik” was found, “binlik” was a kind of threelitter wine bottle which was drank up at once by the alcoholic. It gives the impression that he used to drink sometimes. Nevertheless, Haydar Baba seemed a sensitive one on religion. That the fact that there was a Holy Quran in his estate, and, he left a testament called “ıskat-ı salat” which requested people left behind to give poor people some money because of the unperformed prayings of Haydar, indicate his feelings of religion. With the property of 760,5 “kurus and 62 pare, Haydar Baba had almost an average middle class life style in his time. That there was nothing valuable except for a watch in his house, and that he used to sleep in a unpretentious mattress instead of a bed which is made of cotton or wool point out that he lived a simple life in the principles of the Turkish idiom“ Bir lokma bir hırka” which means “living on very little”

Keywords

Bektashian father, estate, Turkish culture, clothing, fabrics

References

• AĞIRDEMİR, E. (2011). “Bektaşilikte Tâc Çeşitleri ve Anlamları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S. 60. 365-378.
• ARTAN, T. (1998). “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış Orta Halliğin Aynası”. 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam. Edit. Tülay Artan, İstanbul: Tarih Vakfı Yayını: 49- 63.
• ATALAN, M. (2012). Vîrânî Baba’nın Fakr-Namesi’nde Dinî Unsurlar. İstanbul: Tarih Bilincinde Buluşanlar Derneği (TBBD) Yayınları.
• ATASOY, N. (2005). “Osmanlı Dönemi Tarikat Kıyafetleri ve Cihazları”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar-doktrin-ayin ve erkan-tarikatlar edebiyat-mimari-güzel sanatlar-modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 173-204.
• BARDAKOĞLU, A. (1999). “Iskat”. TDVİA, C. 19, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayını, 137-143.
• BARKAN, Ö.L. (1993).“Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”. Belgeler. III (5-6): 1-472.
• BİLGİN, A. ve BOZKURT, F. (2010). “Bir Malî Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (20)2 : 1-31.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Adliye (C..ADL.), 9/593.
• CANSIZ, İ. (1996). Şer’iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyıl Sonlarında Yozgat Sancağı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• EKİCİ, S. Türk Halk Müziği Bilgileri Dersi Notları. (Yayınlanacak Kitap/Gaziantep Üniversitesi)
• ENGİN, R. (2010). “Geçmişten Günümüze Trakya ve Balkanlarda Bektaşi ve Bektaşi Sürekleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli Araştırma Dergisi. S. 55: 371-404.
• EYUBOĞLU, İ.Z. (1997). Günün Işığında Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi. İstanbul: Der Yayınevi.
• FAROQHI, S. (2010). “Bir Bektaşi Merkezinde Tarımsal Faaliyetler: Kızıldeli Tekkesi 1750- 1830”. Çev.: Deren Başak Akman Yeşilel ve Ergun Cihat Çorbacı, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.S. 53: 35-58.
• GOODWİN, G. (2008):Yeniçeriler. Çev.: Derin Türkömer. 3. baskı, İstanbul: Doğan Kitap.
• GÖKÇİMEN, A. (2010). “Türkmen Edebiyatında Elifname”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED). 43: 105-120.
• GÜMÜŞOĞLU, D. (2011). “Bektaşilik ve Alevilikte Hırkanın Önemi”. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. S. 60: 395-410.
• IŞIN, E. (1994). “Bektaşilik”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 131-137.
• İNALCIK, H. (1953-54). “15. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimai Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi Mecmuası. 15(l-4): 51-67.
• İNANÇER, Ö.T. (2005). “Osmanlı Tarihinde Sûfilik Âyin ve Erkânları”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar-doktrin-ayin ve erkân-tarikatlar edebiyat-mimari-güzel sanatlar-modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 115-171.
• KARA, M. (2004). Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır yayıncılık.
• KILIÇ, A. (2007). “Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat: Ma’rifîlik” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2/4: 2-36.
• KOÇU, R.E. (1967). Türk Giyim Kuşam Süslenme Sözlüğü. I. Basım, Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, F. (1995). “Bektaşiliğin Menşeileri” Küçük Asya’da İslam Batıniliğinin Tarihsel Gelişimi Hakkında Bir Deneme”. Çev.: Mehmet Yaman. Öz Kaynaklarından AlevilikBektaşilik Araştırmaları. Haz. Gülağ Öz. İstanbul: Can Yayınları, 105-125.
• KÖSTÜKLÜ, N. (2009). “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarih Araştırmalarında Tereke Defterlerinin Yeri ve Önemi (Muğla Örneğinde)”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (5): 872- 896.
• MADEN, F. (2011). “Bektaşilikte Giysi ve Sembol Olarak Tâc”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. S. 60: 65-84.
• NOYAN, B. (1964). Hacıbektaş’ta Pîrevi ve Diğer Ziyaret Yerleri. İzmir: Ticaret Matbaacılık TAŞ.
• ÖNCÜ, F., ÖGEL, K. ve ÇAKMAK, D. (2002). “Alkol Kültürü-2:İçki Kültürü ve Edebiyatta İçki”. Bağımlılık Dergisi. 3(1): 31-36.
• ÖZEN, K. (1999). “Sivas-Divriği Yöresindeki Bektaşi Tekkeleri (16. yy-20. yy)”. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998). Edit. Alemdar Yalçın ve ötekileri, Ankara: Gazi Üniv. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi, 273-284.
• ÖZLÜ, Z. (2004). XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep. Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• ÖZLÜ, Z. (2006). “XVIII. ve XIX. yüzyılda Göynük’te Fiyatlar”. Bilig, Güz, S. 39: 127-162.
• ÖZLÜ, Z. (2009). Batı Karadeniz’de Antik Bir Osmanlı Kenti Prusias Ad Hypium Üskübü (Konuralp). İstanbul: İtalik Yayınları.
• ÖZLÜ, Z. (2014). İlkçağdan Cumhuriyete Bir Batı Karadeniz Kenti: Düzce Ahali-yi Sadıka veya Sefine-i Nuh. Ankara: Düzce Belediyesi Araştırma Yayını (Basılacak Kitap)
• ÖZTÜRK, S. (1995). Askeri Kassama Ait On Yedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (SosyoEkonomik Tahlil). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayını.
• ÖZTÜRK, Y.N. (1998). Tarihi Boyunca Bektaşilik. Beşinci Baskı, İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
• PAKALIN, M.Z. (1993). “Bektaşi”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: MEB Yayını, 196-202.
• PAKALIN, M.Z. (1993). “Binlik”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: MEB Yayını, 235.
• PAKALIN, M.Z. (1993). “Bogası”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: MEB Yayını, 237-238.
• PAKALIN, M.Z. (1993). “Cübbe”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: MEB Yayını, 311.
• SAİD, B. (1995). “Tekke Aleviliği-İçtimai Alevilik”. Bugünkü dile aktaran İsmail Görkem. Öz Kaynaklarından Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Haz. Gülağ Öz. İstanbul: Can Yayınları, 126-145.
• SCHIMMEL, A. (2004). İslamın Mistik Boyutları. 2. baskı, Çev.: Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SOMAKCI, P. (2003). “Türklerde Müzikle Tedavi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 15/2: 131-140.
• SOYYER, Y. (1996). Sosyolojik Açıdan Alevi Bektaşi Geleneği. İstanbul: Seyran Kitap.
• SOYYER, A.Y. (2009). “1826 Kapatılış Sürecinde Bektaşilik”. Geçmişten Günümüze AleviBektaşi Kültürü, Edit. Ahmet Yaşar Ocak, Birinci Baskı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 79-92.
• SUNAR, C. (1975). Melamilik ve Bektaşilik. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• SÜMER, A. (1999). “Bektaşi Kültüründe Dil”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. S.11: 77-92.
• ŞARDAĞ, R. (1985). Her Yönü İle Hacı Bektaş-ı Veli ve Yepyeni Eseri Besmele Açıklaması (Şerh-i Besmele). İzmir: Karınca Matbaacılık.
• SAMİ, Ş. (2004). Kamus-ı Türkî. I. Basım, İstanbul: Kapı Yayınları.
• TANMAN, M.B. (1994). “Şahkulu Sultan Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 128-132.
• TEMREN, B. “Bektaşi Giyim Kuşamında Kutsal Simgelere Örnekler”.1-16 http://www.abkedergi.de/2_Sayi/Belkis-Temren.pdf Erişim Tarihi: 14 Haziran 2012. Türk Tarih Kurumu Tarih Çevirme Kılavuzu http://193.255.138.2/takvim.asp?takvim=2&gun=13&ay=3&yil=1238 Erişim Tarihi: 7 Haziran 2012.
• UZUNÇARŞILI, İ.H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları I Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı. Ankara: TTK Basımevi.
• YAVUZ, N. (2000). “Borç-Alacak ilişkileri Çerçevesinde Besni-zade (Behisnizade) Seyyid Mehmed Efendi’nin Terekesi”. Edit. Doç. Dr. Yusuf Küçükdağ. Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999). Gaziantep: Gaziantep Valiliği İl Özel İdare Yayını, 67-75.
• YILDIRIM, D. (1976). Türk Edebiyatında Bektaşi Tipine Bağlı Fıkralar (İnceleme-Metin) Doktora Tezi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.