TÜRK KÜLTÜR TARİHİNDEN KESİTLER: SOVYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA DİN VE ATEİZME DAİR

Year 2011, Issue: 59, 181 - 194, 04.09.2011

Ali Yaman

Abstract

Sovyetler Birliği döneminde uygulanan din karşıtı ateizm politikalarının Türk kültür tarihi içerisindeki yeri akademik alanda yeterince incelenmiş değildir. Bilindiği üzere Sovyet ideolojisi dine karşı ateizm uygulamalarını bir siyasî varlık-yokluk meselesi olarak görmüş ve bu politikaları ısrarla sürdürmüştür. Sovyet dönemi Azerbaycan’daki uygulamaları esas olarak bütün Sovyet coğrafyasında uygulanan genel bir planın parçası olarak görmek gerekmektedir. Siyasetten ekonomiye, hukuktan kültüre ve sanata bütün hayat Moskova merkezli düzenlenmekte ve bütün cumhuriyetlerde ve Sovyet blokunda yer alan diğer cumhuriyetlerde en küçük coğrafi birime kadar Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nin kontrolünde uygulanma durumu denetlenmektedir. Diğer Sovyet cumhuriyetlerinde olduğu gibi Azerbaycan’da da faaliyet göstermek üzere kurulan çeşitli araştırma ve propaganda kurumlarının yanı sıra çok sayıda yayın dikkat çekmektedir. Azerbaycan’da gerçekleştirilen ateizm yayınları ve diğer ateizm faaliyetlerinin de diğer Sovyet cumhuriyetleri ile aynı içerik ve amaçları güttüğü görülmektedir. Azerbaycan’da da halk edebiyatından özellikle seçilen dine eleştirel yaklaşan şiir, destan vb. ürünlerin ateizm politikalarını desteklemek üzere kullanılmaktadır. Yine ateizm faaliyetlerinde gençlerle ilgili faaliyetlere büyük önem verildiği, İslam’da kadının yerini olumsuzlaştırırken, Sovyet döneminde kadının özgürleştirildiği şeklinde bir propaganda işlenmektedir. Ortaçağ’dan günümüze Azerbaycan tarihindeki Nizami Gencevî, İmadeddin Nesimî ve Fuzulî’den M. F. Ahundov gibi tanınmış şahsiyetlerin ateizmi desteklemek için kullanılması söz konusudur. Sonuç olarak ateizm faaliyetlerine Sovyet döneminde Azerbaycan’da büyük önem verilmiş ve çok boyutlu çalışmalar yürütülmüştür. Bu durum bugün Azerbaycan’da varolan kapsamlı ateizm literatürünün varlığı ile de açıkça görülmektedir.

Keywords

Azerbaycan, İslam, Ateizm, Sovyetler Birliği, Komünist Partisi

THE SECTIONS FROM THE HISTORY OF TURKISH CULTURE AS TO THE RELIGION AND ATEISM IN AZERBAIJAN INDURING THE PERIOD OF SOVIET

Abstract

The place of ateism policies during the Soviet Union against religion in the history of Turkish culture has not been researched in the academic field. As we know that the Soviet ideology saw the ateism applications as political exist&lack. The fact that in the Soviet Union the applications in Azerbaijan need to be seen as a part of general plan. From politics to economy, law to culture and art all live is set on Moscow and that, in all republics and Soviet block is checked in the control of Kommunisticheskaia Partiia Sovetskogo Soiuza. In Azerbaijan like in other Soviet republics use to purpose of industrial fluctuation many hunts and propogand departmans’ in addition many issue is draw attention. We see this in Azerbaijan performs ateism issues and other ateism fluctuation other Soviet republics have some content, same purpose. The works such as poetry, saga etc. among public literature are used to corroborate the ateism publishes in Azerbaijan. Also, there is a common publicity that shows bad the place of women in Islam and shows the making women independence in Soviet period in a good way From the mideval age to now, it is the question that the famous people such as from Nizami Gencevî to İmadeddin Nesimî and Fuzulî M. F. Ahundov are used to corroborate the ateism. In the end, during the Soviet period in Azerbaijan ateism works are given importance and multi dimension works were implemented. This situation with the comprehensive ateism of literature easily seems being in azerbaijan now

Keywords

Azerbaijan, Islam, Ateism, Soviet Union, The Communist Party

References

• Abdullayev, H. (1950): Maksizm Leninizm ve Din, Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyyetin Neşri.
• Ahadov, Abdulla Fetullaoğlı (1986): Mukaddeslere Perestişin Mahiyyeti ve Muasır Galıgları Haggında, Bakı: Azerbaycan SSR Bilik Cemiyyeti Neşri.
• Aliyev, Reşid E. (1973): Azerbaycan Şifahi Halk Yaradıcılığında Ateizm Motifleri, Bakı: Azerneşr.
• Anonim (1965): Alimler Dinin Aleyhindedir, Bakı: Azerneşr.
• Aşirov, N. - H. İsmailov (1984): SSSR’dağı İslam men Musilmandar Jağdayın Burmalavğa Sın, Almatı, Yayınevi belirtilmemiş.
• Ateistin Çib Luğati (1987): Y. A. Bahnıkin, M. S. Belenki, A. V. Belov, M. P. Novikovun, Tercüme: İ. Rustemov, Bakı: Azerneşr.
• Bağırov, H. G. (1961): Din Nedir?, Bakı: Azerneşr.
• Bennigsen, Alexandre, Chantal Lemercier-Quelquejay (1988): Sufi ve Komiser, Rusya’da İslam Tarikatları, Çev. O. Türer, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Berdimurat, A. (1960): “Islam and Communism in Turkestan”, in Religion in the USSR, Edited by Boris Iwanow, Munich, Istitute For the Study of the USSR, s. 160-167.
• Bilinsky, Yaroslav (1964): “Education of the Non-Russian Peoples in the Soviet Union”, Comparative Education Review, vol. 8, no.1, ( June 1964)i p. 78-89.
• Celilov, M. - M. Settarov (1980): Ateizme Dair Sohbetler, Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyatı.
• Froese, Paul (2004a): “Forced Secularization in Soviet Russia: Why an Atheistic Monopoly Failed”, Journal for the Scientific Study of Religion, 43:1, p. 35–50.
• Gosarev, A. (1937): Din Aleyhine Propaganda ve Komsomolun Vazifeleri, Bakı, Azerneşr.
• Guliyev, Mezahir (1974): Tarih Derslerinde Şakirdlerin Elmi-Ateizm Terbiyesi, Bakı: Maarif.
• Gurbanov, B. A. – C. Kerimova (1981): “Azerbaycan Kendinde İslam Dini Galıglarının Hususiyetleri ve Ateizm Terbiyesi”, İslam Tarihde ve Muasır Devrde (Elim Eserlerin Tematik Mecmuası), Bakı, Kirov Adında Azerbaycan Devlet Üniversitesi’nin Neşri, s. 83-91.
• Gurbanov, Esedulla (1982): Gençlerin Ateist Terbiyesi, Bakı, Kençlik.
• Gurbanov, Esedulla (1979): Sosyalist Hayat Tarzı ve Zahmetkeşlerin Elmi Ateizm Terbiyesi, Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilik Cemiyyeti Neşri.
• Hekimov, Mürsel (1983): Azerbaycan Aşık Edebiyatı (Kadim ve Orta Asırlar), Bakı, Yazıcı.
• İmanzade, Seide (1958): İslam Dini ve Kadın Meselesi, Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyyet.
• Islam v SSSR (1983): İslam v SSSR. Osobennosti Protsessa Sekulyarizatsii v Respublikah Sovetskogo Vastoka, Moskva: Akademiya Obşestvennıh Nauk Pri Ts K KPSS İnstitut Nauçnogo Ateizma, “ Mısl”.
• Kantemir, Ali (1960): “The Moslems”, in Religion in the USSR, Edited by Boris Iwanow, Munich, Istitute For the Study of the USSR, s. 143-149.
• Kasımov, M. (1959): Ömer Hayyam’ın Rübailerinde Ateizm Motifleri, Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyyet.
• Kerimov, G. (1987): Şeriat ve Onun Sosyal Mahiyyeti, Bakı: Azerneşr.
• Klimoviç, Luşan (1936): İslam v Çarskoy Rassii, Oçerki, Moskva: Gosudastvennoe Antireligioznoe Izdatelstvo.
• Kolarz, Walter (1961): Religion in the Soviet Union, London: Macmillan&Co Ltd.
• Kowalewski, David (1980): “Protest for Religious Rights in the USSR: Characteristics and Consequences”, Russian Review, vol. 39, No: 4, (Oct. 1980), p. 426-441.
• Koyuşov, Z. (1953): İslam Dininin Bayram ve Ayinlerinin Menşei ve Onların Murteçe Mahiyyeti, Bakı: Yayınevi belirtilmemiş.
• Köçerli, F. G. (1975): “Muasır Dövrde Ateist Terbiyesinin Vezifeleri”, iç. Ateizm Meseleleri, Bakı: Elm Neşriyyatı, s. 3-15.
• Kurbanov, V. A., S. Karimova (1981): “Azerbaycan Kendinde İslam Dini Galıklarının Hususiyyetleri ve A teizm Terbiyesi”, İslam Tarihde ve Muasır Dövrde (Elmi Eserlerin Tematik Mecmuası), Bakı: Kirov Adına Azerbaycan Dövlet Universitetinin Neşri, s. 83- 91.
• Kurbanov, E. (1979): Sosialist Hayat Tarzı ve Zehmetkeşlerin Elmi-Ateizm Terbiyesi, Bakı: Azerbaycan SSR Bilik Cemiyyeti.
• L. İ. Brejnev’in Sunuş Raporuyla Yeni Sovyetler Birliği Anayasası (7 Ekim 1977), Çev. H. Aksoy, Ankara: Ser Yayınevi, 1977.
• Landesman, P. A. (1964): Sovyet Adamlarının Saadeti, Bakı: Azerneşr.
• Lenin, V. I. (1994): Sosyalizm ve Din, İstanbul: Bilim ve Sosyalizm Yayınları. Mahmudov, Penah (1963): Ateizm ve Din, Bakı: Azerneşr.
• Mahmudov, Penah (1979): Muasır İdeoloji Mubarize ve Din, Bakı: Kençlik.
• Marx, Karl - F. Engels (1965): Din Haggında, Bakı: Azerneşr.
• Mehdiyev, E. M. (1961): Tarih Derslerinde Ateizm Terbiyesi, Bakı: Azertedrisneşr.
• Memmedli, Gulam (1962): Ateistin Çib Luğati (Dini Meseleler, Hadiseler ve revayetler Haggında Malumat Veren Kitapça), Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyyetin Neşri.
• Memmedov, Gulu (1974): Kütlevi Kitabhanalarda Elmi Ateizm Tebliğinin Formaları, Bakı: Azerbaycan SSR Medeniyet Nazirligi, Azerbaycan Dövlet Kitabhanesi Neşri.
• Memmedov, M. - P. Mahmudov, M. Celilov (1985): Cemiyyet, Din ve Ateizm, Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı.
• Muradov, M. Köçerlioğlı (1985): Ateizm Terbiyesine Partiya Rehberliği, Bakı: Azerbaycan SSR Bilik Cemiyyeti Neşri.
• Mustafayev, Gadim (1954): Marksizm-Leninizm Dinin Murteçe Mahiyyeti, Bakı: Azerbaycan SSR Siyasi ve Elmi Bilikleri Yayan Cemiyyetin Neşri.
• Mustafayev, Gadim (1986): Ateizm Ne Öyredir?, Bakı: Azerneşr.
• Ni’met (Ni’metova), Meşedihanım Sadullahgızı (1991): “Azerbaycan’da Tapdug Baba Ve Yunis Emre’nin Mezarları”, Elm Ve Heyat, No: 9, s. 6-9, Bakı.
• Palmowski, Jan (2008): Oxford Dictionary of Contemporary World History, 3rd. Ed., New York: Oxford University Press, p. 363.
• Pospielovsky, Dimitry V. (1987): A History of Marxist-Leninist Atheism and Soviet Anti-Religious Policies, vol:1, London, Macmillan Press.
• Ro’i, Yaacov (1984): “The Task of Creating the New Soviet Man: Atheistic Propaganda in the Soviet Muslim Areas”, Soviet Studies, Vol. 36, No. 1, ( Jan., 1984), p. 26-44.
• Roy, Oliver (2000): Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Çev. Mehmet Moralı, İstanbul: Metis Yayınları.
• Settarov, Magsad (1967): İslam Dini Galıgları Haggında, Bakı: Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası.
• Settarov, M. – M. Celilov (1980): Ateizme Dair Sohbetler, Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı.
• Şefiyev, Sabir (1973): Mekteplilerin Ateizm Terbiyesi, Bakı: Kençlik.
• Şukurov, Agayar (1982): Sosyal Terakki ve Ateizm, Bakı: Azerbaycan SSR Bilik Cemiyyeti Neşri.
• Shakhnovich, Maryann M. (1993): “The Study of Religion in the Soviet Union”, Numen, Vol. 40, No. 1, p. 67-81.
• Surapbergenov, A. (1979): İslam Dininin Reaktsiyalık Meni, Almatı: “Kazakstan” Baspası.
• Thrower, James (1983): Marxist-Leninist ‘Scientific Atheism’ and the Study of Religion and Atheism in the USSR, Berlin: Mouton Publishers.
• Yaman, Ali (2009): “Sovyet Siyasi Tarihinde İslam ve Ateizm Mücadelesi: Sovyet Dönemi
• Kazak, Özbek ve Kırgız Ateizm Literatürünün Analizi”, Bilgi Bellek, yıl: 4, sayı: 8, Yaz 2009, s. 77-97.
• Zulalova, Z. E. (1975): “Kadınlar arasında dindarlığın tezahürleri ve ateizm terbiyesinin bazı meseleleri”, Ateizm Meseleleri, Bakı: Elm Neşriyyatı, s. 28-34.