Hacı Bektaş Dergâhından Himmet Uman ve Mahlas Alan Âşıklarda Hacı Bektaş Sevgisi

Year 2021, Issue: 98, 77 - 106, 01.06.2021

Mehmet Yardımcı

Abstract

Bu makale, Hacı Bektaş Dergâhına hem tarikat hem marifetle bağlı Âşık ve Zakirlerin dilinde Hacı Bektaş anlatımını konu edindi. Hacı Bektaş Veli, Horasan’da doğup büyümüş, Horasan marifetini ikmal edip Türkistan marifetini de Hoca Ahmet Yesevi’den almıştır. Hoca Ahmet Yesevi işareti ve desturuyla Horasan, Azerbaycan, Irak, Suriye yoluyla Rum Diyarına ulaşmıştır. Rum Diyarında faaliyet yürüten Erenlerle karşılaşmış, onlara Türkistan, Horasan, Azerbaycan marifetini anlatarak marifet görgülerini güncellemiştir. Hacı Bektaş Veli, Rum diyarına ulaştığında önce Haçlı Seferleri ardından da Moğol saldırılarıyla büyük bir yıkım ve çöküntü vardı. Ardından yaşanan Babai Hareketiyle dağılan topluluklar bulunmaktaydı. Marifet topluluklarının hemen tamamını bu dağınıklık, çöküntü ve belirsizlikten çıkarıp yeniden yapılanmalarına yardımcı olmuştu. Faaliyet yürüttüğü alanın genişliğine ve toplulukların da büyüklüğüne rağmen ömrünün sonuna kadar tekke, zaviye ve dergâhları bağlı şeyh ve talip topluluklarıyla birlikte belirli düzene koymuştu. Rum diyarından başlamak üzere Azerbaycan, Irak, Suriye, Akdeniz, Balkan, Kafkas ve Doğu Avrupa mıntıkalarına halifeler gönderdi. Gönderdiği halifeler ile ya yeni dergâhlar kurdu ya da var olan tekke, zaviye ve dergâhları canlandırdı. Halifelerinin aile ve bağlı talip topluluklarıyla gitmesi, gittikleri yerlerde tarım, hayvancılık, ticaret ve üretimin canlanmasını da sağlamıştı. Böylece sosyal, kültürel, iktisadi ve dini şenlenme ve hareketlilik sağlanmasına katkı sunmuştu. Sonuç olarak Hacı Bektaş Veli, etkilediği coğrafya ve şahıs kadrosu dikkate alındığında temas ettiği çevre tarafından dile getirildi ve hakkında birçok Âşık tarafından deyiş, nefes ve kelamın konusu kılındı. Türkistan, Horasan, Azerbaycan marifetiyle Rum, Irak, Suriye ve Balkan marifetini güncellemesi de marifet yolcuları tarafından marifet kapısından kendisine yönelik deyiş, nefes ve kelam söylenmesini sağladı. Hacı Bektaş Veli ve Dergâhından himmet umanlar ister yol ister bel evladı olsun, dergâhın bağlılarınca Hacı Bektaş Veli hakkında birçok deyiş ve nefeste ismini andılar.

Keywords

Hacı Bektaş Veli, Mahlas, Deyiş, Nefes

Haci Bektash Love in Folk Poets Who Hope For Himmet and Receive Pseudonym From Haci Bektash Dergâh

Abstract

This article focuses on the narration of Hacı Bektaş in the language of āşık folk poet and zākirs who commits the memory who are connected to Hacı Bektaş Dergāh dervish lodge with both sect and skill. Hacı Bektaş Veli was born and raised in Khorasan, received Khorasan skill and Turkistan skill from Hodja Aḥmad al-Yasawī. Aḥmad al-Yasawī reached Anatolia it was called the Greek land at that time via Khorasan, Azerbaijan, Iraq and Syria with his sign and motto. He met the saints eren who were active in Anatolia, explained the skills of Turkistan, Khorasan and Azerbaijan to them and updated his manners. When Hacı Bektaş Veli arrived Anatolia, there was a great destruction and depression in Anatolia, first due to the Crusades and then the Mongol attacks. There were communities that broke up with the Babai rebellion that followed these wars. Hacı Bektaş Veli helped almost all of the marifet dexterous communities to rebuild themselves by removing this mess, depression and uncertainty. Despite the large area of activity and the size of the communities, he had arranged the tekke, zāwiya and dergāhs three of them are a kind of dervish lodge together with the sheikhs and talip aspirant communities who were tied to the order until the end of his life. Starting from the Anatolia, he sent caliphs to Azerbaijan, Iraq, Syria, the Mediterranean, the Balkans, the Caucasus and Eastern Europe. With the caliphs he sent, he either established new dergāhs or revived existing tekkes, zāwiyas kind of dervish lodges and dergāhs. As the caliphs went with their families and their affiliated aspirants; agriculture, livestock, trade and production began to flourish where they went. Thus, Hacı BektaşVeli contributed to social, cultural, economic and religious entertainment and mobility. As a result, Hacı Bektaş Veli, considering the geography and personalities he influenced, was expressed by the circles he came into contact with and many poets wrote deyiş kind of folk poem , nefes kind of folk poem and kelam euphemism about him. People who hoped for himmet favour from Hacı Bektaş Veli and his dergāh dervish lodge , whether they are the dedicated person yol oğul or the ordinary one bel oğul , remembered his name in many deyiş and nefes about him.

Keywords

Hacı Bektaş Veli, Pseudonym, Deyiş (Folk Poem), Nefes (Alevi-Bektashi poem)

References

• Aslanoğlu, İbrahim. (1961). Divriği Şairleri. İstanbul: Ekin Basımevi.
• -. (1984). Âşık Veli Hayatı-Kişiliği-Deyişleri. Ankara: Kültür Bakanlığı MFAD Yayınları.
• -. (1985). Söz Mülkünün Sultanları. İstanbul: Erman Yayınları.
• -. (1995). Kul Himmet Üstadım. İstanbul: Can Yayınları.
• -. (1997). Kul Himmet. İstanbul: Ekin Yayınları.
• Âşık Hüdaî. (1996). Sevginin Ozanı. Ankara: Saypa Yayınları.
• Âşık Kul Semai Baba. (1991). Divanı-Nefesleri. İstanbul: Anadolu Matbaası.
• Atalay, Adil Ali. (1982). Âşık Demanî Baba Hayatı ve Şiirleri. İstanbul: Can Yay.
• Babacanoğlu, M. Demirel. (1992). Âşık Haydar Aslan - İnsan Hayranıyım. Adana.
• Birdoğan, Nejat. (1991). Şah İsmail Hatayi. İstanbul: Can Yayınları.
• -.(1992). Hasan Dede Kasabası ve Hasan Dede. Ankara. Dinç Ofset.
• Çelebi, Cemal. (2001). Dergâh Bülbülü Ozan Deli Cemal’in Yaşamı, Şiirleri ve Deyişleri. İstanbul: Vira Matbaası.
• Çırakman, Hüseyin. (1992). Çorumlu Halk Ozanları. İstanbul. Alev Yayınları.
• Çırakman, Sönmez. (1999). Ozanca Yaşamak, Halk Ozanı Hüseyin Çırakman, Yaşamı, Kişiliği ve Eserleri. Ankara: Talmer Matbaacılık.
• Çıblak, Nilgün Coşkun ve Bülent Değer. (2017).Yeniceli Âşık Sıdkî Baba ve Popürerlik Çerçevesinde Kültür Sanat Sempozyumu Bildirileri. Mersin: Tuğba Ofset.
• Dağlı, Muhtar Yahya. (1943). Tokatlı Gedaî. İstanbul: Maarif Kitabevi.
• Dizdaroğlu, Hikmet. (1969). Halk Şiirinde Türler. Ankara. TDK Yayını.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1972). Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi. İstanbul: Milliyet Yay.
• Güzel, Abdurrahman. (2004). Dini – Tasavvufi Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yay.
• İvgin, Hayrettin ve A. E. Bozyiğit. (2016). Kalecikli Âşık Mir’atî. Ankara: Arkadaş Yay.
• Kaya, Doğan. (2009). Sivas Halk Şairleri I-V. Sivas: Önder Matbaacılık.
• -. (2018). Şarkışlalı Âşık Agâhî. Kayseri: Orka Matbaacılık.
• Kızan, Ali ve Namık Kemal Doğanay. (2014). Âşık Remzânî Yaşamı, Sanatı Şiirleri. İstanbul: Hünkâr Yayınları.
• Koca, Turgut. (1990). Bektaşi Nefesleri ve Şairleri. İstanbul: Maarif Kütüphanesi.
• Koca, Şevki ve Dursun Gümüşoğlu. (2003). Ahmed Edib Harabi Divanı, Yaşamı ve Tüm Şiirleri. İstanbul: Can Yayınları.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. (1968). Tekke Şiiri Antolojisi. Ankara: Edebiyat Yayınları.
• Koçak, Yunus. (1980). Hilalî Baba. Ankara: Özbilgi Matbaası.
• -. (1998). Hasan Dede Hayatı ve Öğretisi. Ankara: Pelin Ofset.
• Kurt, Necdet. (2016). El Vurup Yaremi İncitme Tabip. İzmir: Kanyılmaz Mat.
• Kutlu, Şemsettin. (1997). Şâir Dertli C.I. İstanbul: Tercüman Yay.
• Kutsi, Tahir (1995). Âşık Hasan Dede. İstanbul: Toker Yayınları.
• Nar, İsmail (1999). Duygu Seli. Ankara: TBMM Vakfı Ofset Tesisleri.
• Özdemir, Ahmet (2010). İki Kapılı Handa Âşık Veysel. İstanbul: Avcıol Basım Yayın.
• Özmen, İsmail. (1994). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, Cilt 1-5. Ankara: Saypa Yay.
• -. (2002). Teslim Abdal Hayatı ve Şiirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztelli, Cahit. (1969). Onyedinci Yüzyıl Tekke Şairi Kul Nesimî. Ankara: Töyko Mat.6
• Öztelli, Cahit. (1973). Bektaşi Gülleri. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Pehlivanlı, Mehmet. (1992). Gazi Âşık Hasan Dede. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Seyirci, Musa. (1992). Abdal Musa Sultan. İstanbul: Der Yayınları.
• Sezgin, Abdülkadir.(1991). Hacı Bektaş Veli ve Bektaşilik. İstanbul: Sezgin Neşriyat.
• Uluçay, Ömer. (1995). Âşık Veysel, Araştırma-Tartışma-Alıntı. Adana: Hakan Ofset.
• Ulusoy, A. Cemalettin. (2000). Pîr Dergâhından Nefesler. Ankara: Ajans Türk Matbaacılık.
• Vaktidolu, Adil Ali Atalay. (1997) Erzurumlu Halk Ozanı Noksanî Baba. İstanbul: Can Yayınları.
• -. (2019). Hatayî Şah Hatayî Anadolu Hatayileri Divanı. İstanbul: Can Yayınları.
• Yardımcı, Mehmet. (1989). Zileli Âşık Talibî. İstanbul: İnanç Yayınları.
• -. (1993). Halkbilim ve Edebiyat Yazıları. Malatya: Açıksöz Yay.
• -. (1998). Malatya’da Âşıklık Geleneği ve Hekimhanlı Esirî’nin Sanatı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi. Elazığ.
• -. (1983) Yüzyıllar Boyu Zileli Halk Ozanları. Ankara: Ayyıldız Mat.
• -. (2017). Esirî Baba, Hayatı Sanatı Deyişleri. İstanbul: Özgül Yay.
• -. (2004). 16. Yüzyıldan Günümüze İz Bırakan Zileli Şairler. İzmir: Kanyılmaz Mat.
• -. (2006). Âşık Aydın Ali (Ali Söyleyen), Hayatı, Sanatı, Şiirlerinden Örnekler. Ankara: Ürün Yayınları.
• Yardımcı, Mehmet ve Hayrettin İvgin. (1983). Zileli Fedaî. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Yardımcı, Mehmet ve Hayrettin İvgin. (1988). Zileli Âşık Zefil Necmi. Ankara: Özen Matbaası
• Yardımcı, Mehmet ve Hayrettin İvgin (1996). Zileli Âşık Ceyhunî ve Diğer Ceyhunîler. Ankara: Ürün Yayınları.
• Yardımcı, Mehmet ve Osman Kazancı (1993). Hekimhan Folkloru ve Hekimhanlı Halk Şairleri. Malatya: Açıksöz Yayınları.
• Yıldırım, Ali. (1997). Başlangıcından Günümüze Alevi Bektaşi Deyişleri, Cilt I-II. Ankara: Uyum Yayınları.
• Zaman, Süleyman. (2009). Yedi Ulu Ozan. İstanbul: Can Yayınları.