Müslümanlar Nezdinde Mehdi Tasavvuru: 610-765 Yılları Arasında Köken ve Etkiye Dair Tespitler

Year 2021, Issue: 98, 171 - 196, 01.06.2021

Metin Ziya Köse Mihriban Artan

Abstract

İslam dini, Arabistan’ın Hicaz bölgesinde doğmasına rağmen kısa süre içinde, Arap yarımadasından Türkistan’a İran’a, Anadolu’ya ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmıştır. Bu coğrafyalara yerleşen Müslümanlar hâkim olduğu bölgelerdeki kültürlerle etkileşim içine girmiştir. Kültürel etkileşim neticesinde İslam toplumunda birçok alanda büyük gelişmeler görülmüştür. Bu gelişmelerden biri de kurtuluş telakisi ve kurtarıcı Mehdî tasavvurundaki benzerlikler olmuştur. Bu çalışma ile kültürden kültüre tevarüs eden söz konusu kurtarıcı Mehdî tasavvurunun İslam düşünce ve kültürüne hangi kanallarla intikâl ettiği hususunun aydınlatılması amaçlanmaktadır. Mehdî inancının kökenlerine dair farklı görüşler mevcuttur. Yapılan çalışmalarda yaygın olan görüş: “Yahudilikte ve Hristiyanlıkta görülen kurtarıcı Mesîh inancının İslam’daki kurtarıcı inancını etkilediğidir”. Bu görüş çalışmanın ana problematiğini teşkil etmektedir. Söz konusu mevcut görüşün doğruluk payının olduğu fakat tek başına yeterli olmadığı hususu bu çalışma ile aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmamızın bazı temel soruları olacak ve bu sorular kapsamında Mehdî tasavvurunun kökenlerine dair çıkarımlarda bulunulacaktır. İlahi ve beşeri dinlerde görülen kurtarıcı tasavvurunun İslam’a sirayeti nasıl olmuştur? İslam’ın yayıldığı coğrafi havzada mevcut olan felsefi akımlarda gnostik/irfani görülen kurtarıcı tasavvuru İslami fırkalarda görülen kurtarıcı tasavvuru ile nasıl benzerlik göstermektedir? İslam’ın devraldığı dini, kültürel ve mitolojik unsurlar İslam’daki Mehdî tasavvurunu nasıl etkilemiştir? Peygamberin ölümünden sonra görülen ferdi, toplumsal, siyasi ve psikolojik durumlar Ehl-i Beyt ve taraftarlarında geleceğe dair kurtuluş ve kurtarıcı tasavvurunun oluşmasına nasıl yön vermiştir? Çalışmamızın temel sorularını teşkil eden tüm bu soruların cevapları çalışmanın sonuç kısmında verilecektir. Bu çalışmada izlenen yöntem ise ana kaynaklar ve tetkik çalışmalar ışığında mukayeseli bir şekilde, tematik bir yaklaşımla ve bütünsel olarak ele alınacaktır.

Keywords

Mehdi, Rec’at, Abdullah b. Sebe, Muhammed el-Hanefîyye, Ehl-i Beyt

Concept of Mahdi for Muslims: Findings Regarding the Origin and Impact Between the Years of 610-765

Abstract

Although the religion of Islam was born in the Hijāz region of Arabia, it spread from the Arabian peninsula to Turkistan, Iran, Anatolia and North Africa in a short time. Muslims who settled in these geographies interacted with the cultures of the regions they dominated. As a result of cultural interaction, great developments have been seen in many areas in the Muslim community. One of these developments has been the similarities in the conception of liberation and the vision of the savior. With this study, it is aimed to shed light on the channels through which the aforementioned savior concept, which is inherited from culture to culture, is transferred to the thought and culture of Islamic society. There are different views on the origins of the belief in the Mahdi. The common view in the studies carried out is that “The belief of the savior Messiah seen in Judaism and Christianity affects the vision of the Mahdi.” This view constitutes the main problematic of the study. This study will try to shed light on the fact that the opinion in question has a share of truth but is not sufficient by itself. Our study will have some basic questions and within the scope of these questions, inferences will be made regarding the origins of the concept of the Mahdi. How did the vision of the savior seen in the divine and human religions spread to the Muslim community? How does the vision of the savior, seen in the philosophical currents gnostic/irfānī existing in the geographical basin where Islam has spread, is similar to the savior imagination seen in the Islamic sects? How did the religious, cultural and mythological factors taken over by Islam affect the vision of the Mahdi? How did the individual, social, political and psychological conditions seen after the death of the Prophet guide the creation of the vision of salvation and savior for the future in Ahl al-Bayt and his followers? The answers to all these questions that constitute the main questions of our study will be given in the conclusion part of the study. The method of this study will be to deal with the main sources and audit studies in a comparative, thematic and holistic manner

Keywords

Mahdi, Raj’at, ʿAbdallāh b. Sabaʾ, Muhammad al-Hanafiyya, Ahl al-Bayt

References

• Abdülhamid, İrfan. (2014). İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. Çev. M. Saim Yeprem İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Abdülhamid, Muhsin. (1973). İslâm’a Yönelen Yıkıcı Hareketler (Bâbîlik ve Bahâiliğin İçyüzü). Çev. M. Saim Yeprem ve Hasan Güleç. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Akbulut, Ahmet. (2019). Sahabe Dönemi İktidar Kavgası- Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı, Ankara: Otto Yayınları.
• Alıcı, Mehmet. (2010). “Nag Hammadi Literatüründe Gnostik Kozmogoni”. Milel ve Nihal 7/3. 145-165.
• Alper, Ömer Mahir. (2000). “İrfâniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. c. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 444-447.
• Amini, Ayatollah İbrahim. (2000). Al-Imam Al-Mahdi: The Just Leader Of Humanity, Trans. Abdülaziz Sachedina. Kum: Ansariyan Publications.
• Avcu, Ali. (2011). Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• -. (2019). “Gnostik ‘Kurtarıcı Bilgi’ (Gnosis) Anlayışı ve İsmaililik’teki Tezahürleri”, Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2. 319-352.
• Aydın, Fuat. (2015). “Dinlerde Kurtuluş Anlayışı (Teorik Bir Giriş Denemesi)”. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1. 71-101.
• Azimli, Mehmet. (2013). Hz. Ali Neslinin İsyanları, X. YY’a Kadar Şiî Hareketler. Konya: Çizgi Yayınevi.
• Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme, Neşr. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran:
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (1982). “Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine. (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1.
• Floramo, Giovanni. (2005). Gnostisizm Tarihi. Çev. Selma Aygül Baş ve Bilal Baş. İstanbul: Litera Yayınları.
• Goldziher, Ignaz. el-Akide ve’ş-şeria fi’l-İslâm. Trc. Muhammed Yusuf Musa vd. Beyrut: Dârü’r-Raidi’l-Arabi.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (1991). Sosyal Açıdan İslâm Tarihi, Hz. Muhammed (S.M.) ve İslâm’ın İlk Devri. İstanbul: Der Yayınları.
• Gün, Faruk. (2017). “Mehdîlik İnancı Üzerine Bir İnceleme”. Artuklu Akademi 4/1. 99-130.
• Gündüz, Şinasi. (2000). “Pavlus Teolojisinde Gnostik Unsurlar”. Dini Araştırmalar Dergisi 6/2. 51-75.
• -. (2004). “Dinlerde Ayrılık ve Çatışma: Ortodoksi-Heresi Kavgası”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9. 1-19.
• Hakyemez, Cemil. (2016). Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdi, Ankara: TDV Yayın Matbaacılık.
• Işık, Harun. (2012). “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”, Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, Ed. Hulusi Arslan ve Mustafa Bozkurt. Malatya: İnönü Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları. 29-45.
• İbn Haldun. (2017). Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Çağında Eskatolojik Kurtarıcı İnancı -. Ankara: Fecr Yayınları.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed bin Cerir’üt. (2000). Tarih-i Taberî. Çev. M. Faruk Gürtunca. İstanbul: Sağlam Yayınevi.
• Topaloğlu, Fatih. (2011). “Şia’nın İran Kültüründen Etkilendiği Düşüncesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Milel ve Nihal Dergisi -Caferilik Özel Sayısı- VIII/3. 31- 45.
• Uludağ, Süleyman. (1992). İslam’da İnanç Konuları ve İtikadi Mezhepler. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Wach, Joachim. (1997). “Din ve Felsefede Kurtuluş Düşüncesi”. Çev. Ali Coşkun. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15. 249-261.
• Watt, W. Montgomery (1960a). “Shi’ism under the Umayyads”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 3/4. 158-172.
• -. (1960b). “The Conception of the Charismatic Community in Islam”. Numen 7/1.
• -. (1963). “The Muslim Yearning Fora Saviour: Aspects Of Early Abbasid Shi’ism”. The Saviour God: Comparative Studies in the Concept of Salvation. Ed. Samuel George Frederick Brandon. London: Manchester University Press. 191-205.
• -. (2010). İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Wellhausen, Julius. (1989). İslamiyetin İlk Devrinde Muhalefet Partileri. Çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Yavuz, Y. Şevki. (2003). “Mehdî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. c. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 371-374.