Sufi Gelenekte Keşkül-ü Fukara Kültürü ve Seramik Keşküller Üzerine İkonografik Bir Değerlendirme

Year 2021, Issue: 98, 259 - 278, 01.06.2021

Güler Yılmaz

Abstract

Keşkül; tesbih, teber, âsâ, habbe, kemer, teslim taşı, tığbent, sancak ve cilbend gibi sufiliğin önemli objelerinden biridir. Rufaî, Kalenderî, Mevlevî, Bektaşî, Ni’metullâhiyye, Safeviyye dervişleri ve Rum Abdalları gibi çeşitli tarikatlar tarafından kibri yok etmek için kullanılan dilenme taslarına-çanaklarına “Keşkül” adı verilmektedir. Keşkül ile dilenme geleneğinin Hint kökenli olduğu bilinmektedir. Hindistan’da dilenme bir meslek olarak görülürken, İslam toplumunda dilenmek bir geçim yolu olarak kabul görmeyip hatta hoş karşılanmamıştır. Ancak dilenme, gerçek dervişlerin tasavvuf yolunda aşmaları gereken önemli bir basamağı oluşturmaktadır. Keşkül-ü fukara yapımında; Hindistan cevizi, maden, ahşap, cam ve seramik gibi değişik malzeme kullanılmıştır. Bu araştırmada ise, İslamiyet’te keşkül-ü fukara kültürü ve seramik keşküller üzerine ikonografik bir değerlendirme yapılmıştır. Keşküller; duruşuna göre dışa çekik, içe çekik ve düz ağız formlu, yuvarlak ve halka dipli, dışbükey ve küresel biçimli gövdelere sahiptir. Dışbükey gövdeli örneklerde iki, küresel gövdeli olanlarda ise üç kulp bulunmaktadır. İncelenen örneklerin tümü sırlı olup, süslemelerinde sır altı renkli boyama bezeme tekniği kullanılmıştır. Keşküllerin gövdelerinde; bitkisel, geometrik, figürlü süsleme ve yazı ibareleri dikkati çekmektedir. Ele alınan örneklerin yüzeyindeki bezemelerin taşıdıkları ikonografik anlamlarla, keşküllerin ne amaçla kullanıldığı paralellik arz etmektedir. İncelenen örnekler 17. yüzyıl ile 19. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Amacımız işlevselliğinin yanı sıra motif ve ikonografik konuları da üzerinde barındıran bu -tekke sanatı içerisinde önemli bir yere sahip olan- seramik keşkülleri ve İslam tarikatlarındaki dilenme kültüründe keşkülün önemini bilim dünyasına tanıtmaktır.

Keywords

Dilenci Çanağı, Seramik, Derviş Kabı, Tekke, Sûfilik

An Iconographic Review on Beggar’s Bowl Culture and Ceramic Bowls in Sufi Tradition

Abstract

Bowl is one of the significant objects of Sufism along with beads, axe, staff, grains, belt, submission stone, starboard and folder cilbend , banner and folder. Begging bowls-pots used by various orders such as Rufaî, Kalenderî, Mevlevî, Bektaşî, Ni’metullâhiyye, Safeviyye dervishes and Rum Abdalları for eradicating contempt are called “Keşkül”. It is known that the tradition of begging with bowl originated in India. While begging is considered as a profession in India, it is not accepted as a means of livelihood in Islamic communities and it was even not welcome. However, begging constitutes an important step that real dervishes must take on the path towards Sufism. Various materials were used for making beggar’s bowl such as coconuts, minerals, wood, glass and ceramic. In this research, an iconographic review was conducted on beggar’s bowl culture and ceramic bowls in Islam. Bowls have pulled out, withdrawn and straight mouth form, round and ring bottoms, gibbous and spherical shaped bodies. Samples with gibbous body have two handles and those with spherical body have three handles. All of the samples examined are glazed and sub-glazing coloured painting decoration technique is used in their ornaments. Herbal, geometric, figurative ornaments and writings stand out on the bodies of the bowls. The iconographic meanings that the ornaments on reviewed samples are parallel to the intended use of the bowls. Reviewed samples are dated to 17th and 19th centuries. Our aim is to introduce these ceramic bowls that feature motives and iconographic matters besides functionality – which have a significant place in the lodge art – and the importance of bows in begging culture among Islamic orders to the scientific world

Keywords

Beggar’s Bowl, Ceramic, Dervish’s Bowl, Lodge, Sūfism

References

• Altıer, Semiha. (2008). “Bektaşî İkonografisi Üzerine Bir Deneme: Hacı Bektaş Veli Müzesi’ndeki Figürlü Keşkül-ü Fukaralar”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 17,101-116.
• Ambrosıo, A. Fabıo. (2012). Dervişler Tarihi, Antropolojisi, Mistik Yönü. Çev. Buğra Poyraz. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Atasoy, Nurhan. (2005). Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim ve Kuşam Tarihi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Babinger, Franz ve Köprülü, Fuad. (1996). Anadolu’da İslâmiyet. Çev. Ragıp Hulusi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Beksaç, Engin. (2008). “Safevîler”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 457-459.
• Brown, P. John. (1868). The Dervıshes; Orıental Spırıtualıs. London: Trubner And Co.
• Buğrul, Hasan. (2019). “Van-Hakkâri İlleri Kültür ve Sanatında Kuşlar”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20 36), 477- 512.
• Cebecioğlu, Ethem. (2009). Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitapevi Yayınları.
• Çal, Halit. (1993). “Tokat Zile Yeşilce Köyü Şeyh Eylük Türbesi”. Prof. Dr.Yılmaz Önge Armağanı. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 293-306.
• Çalış, Ercan. (2017). “Alanya Atatürk Evi ve Müzesi’nde Sergilenen Bir Grup Madeni Takı”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 36, 177-192.
• Çaycı, Ahmet. (2002). “Berlin Müzesi’ndeki Stuko Parçasının Kozmojonik Yorumu”. Ortaçağ’da Anadolu Aynur Durukan’a Armağanı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınevi, 157-166.
• Çevrimli, Nilgün. (2008). “Nevşehir Hacı Bektaş Müzesindeki Tekke Eşyalarından Bir Grup Madeni Keşkül”. Vakıflar Dergisi XXXI, 305-334.
• Çoruhlu, Yaşar. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çınar, K. Gülay. (2017). ”Safevi Devlet’inde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şii Ulemayla İlişkileri”. İran Çalışmaları Dergisi 1, 11-51.
• Daftary, Farhad. (2016). Şii İslam Tarihi. Çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.
• Hillenbrand, Robert. (2005). İslam Sanatı ve Mimarlığı. Çev. Çiğdem Kafescioğlu. İstanbul: Homer Kitabevi.
• İbn Mace. (2012). Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi. Çev. Haydar Hatipoğlu. İstanbul: Kahraman Yayınları.
• Karamağaralı, Beyhan. (1973). “Anadolu’da XII-XVI. Asırlardaki Tarîkat ve Tekke Sanatı Hakkında”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1(21), 247- 284.
• Qazvini, Naghmeh Hosein ve Kermani, Mansour Hessami. (2018). “An Analysis of the Evolution of Kashkul through the Lens of Hans Robert Jauss”, Bagh-e Nazar 15/62, 61-74.
• Keven, Ahmet. (2015). “Şah İsmail’in Mezhebi Eğilimlerinin Anadolu ve İran Coğrafyasına Etkileri”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi 2 (3), 9-26.
• Kılıç, Mahmud Erol. (2007). “Ni’metullah-ı Veli”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.133-135.
• Koçak, Aynur ve Gürçay Serdar. (2017). “Alevî-Bektaşî Velâyetnâmelerinde “Ejderha” Motifi”. Journal of Analytic Divinit1(1), 34-64.
• Taşğın, Ahmet. (2012). Klasik Kaynaklarda Heterodoks Dervişler ve Heterodoksi. İstanbul: DBY Yayınları.
• Uludağ, Süleyman. (1994). “Tasavvuf”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 298-300.
• Yahya Ağah b. Salih el-İstanbuli. (2005). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. Çev. M. Serhan Tayşi. İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• Yazıcı, Tahsin. (1994). “Derviş”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 188-190.
• Yetkin, Şerare. (1981). “Hacı Bektaş Tekkesi Müzesinde Bulunan Figürlü Teber”. Sanat Tarihi Yıllığı 11, 177-190. internet kaynakları
• Aspire Müzayede Şirketi. (2019).“Dilenci Kasesi”. Erişim tarihi: 30.04.2019. https:// www.aspireauctions.com/catalog/1680/lot/67627.
• -. (2019). “Dilenci Kasesi”. Erişim tarihi: 30.04.2019. https://www.aspireauctions.com/ catalog /95/530/lot/25406.
• -. (2019). “Dilenci Kasesi”. Erişim tarihi: 30.04.2019. https://www.aspireauctions.com/ catalog/95 /lot/25306.
• -. (2019). “Dilenci Kasesi”. Erişim tarihi: 30.04.2019. https://www.aspireauctions. com/catalog/16 80/lot/67653.
• Hermitage Müzesi. (2019). “Dilenci Kabı”. Erişim tarihi: 17.07.2019. https://www. hermitagemuseum.org/Wps/portal/hermitagedigitalcollecton/56958.
• -. (2019). “Dilenci Kasesi”. Erişim tarihi: 17.07.2019. https://www.hermitagemuseum. org/wps/portal/hermitage/digital/collecon/189351.
• Portland Müzesi.(2019). “Keşkül”. Erişim tarihi: 30.04.2019. http:// portlandartmuseum.us/mwebcgi/mweb.exe.
• -. (2019). “Keşkül”. Erişim tarihi: 30.04.2019. http://portlandartmuseum.us/mwebcgi/ mweb.exe,60358.
• V&A Müzesi. (2019). “Keşkül”. Erişim tarihi: 30.04.2019. http://collections.vam. ac.uk/item/0218415.