TEKKE EŞYALARI TASVİRLERİNE SAHİP BİR CAMİİ: AFYONKARAHİSAR BAŞMAKÇI RECEP BEY CAMİİ

Year 2023, Issue: 106, 109 - 125, 03.07.2023

Şeyda Algaç

Abstract

Osmanlı toplumunda 18. yüzyıl başlarından itibaren Avrupa ile artan ve geliştirilen ilişkiler sonucunda siyasette, ekonomide, sanatta ve sanatın en önemli dallarından biri olan mimarlık ve mimari dekorasyonda önemli değişiklikler olur. İstanbul’da sivil mimaride görülmeye başlanan duvar resimleri, güçlenen yerel aileler, ayanlar ve eşrafın etkisi ile Anadolu ve Balkanlarda hem sivil hem de dini mimaride yaygınlaşmaya başlar. Dinsel mimaride duvar resimlerine tüm Anadolu ve Balkanlarda rastlanabilir ancak en yoğun görüldüğü bölge Ege bölgesidir. Bölgenin kıyılarında İzmir ve Manisa’da, iç kesimlerde ise özellikle Denizli ve Afyonkarahisar illerinin köy ve kasaba camilerinde görülür. Bu çalışmada Afyonkarahisar ilinin güneydoğudaki Başmakçı ilçesinin merkezinde bulunan Recep Bey caminin mimarisi, iç mekânında bulunan kalem işi tekniği ile yapılmış nakışları, tasvirleri, yazı programı, tasvirlerin sahip olabileceği muhtemel ikonografik anlamları, yapıda bulunan tekke cihazları betimlemeleri de göz önüne alınarak tasavvuf kültürü açısından irdelenmiştir. Sade bir dış mimariye sahip camii moloz taş ve kerpiç ile kuzey- güney yönünde, dikine üç nefli, dikdörtgen planlı, düz ahşap tavanlı, ahşap direkli, kırma çatılı ve ana girişi kuzeyde mihrap ile aynı eksende olarak inşa edilmiştir. Yapının kitabesi olmadığından inşa tarihi bilinmemektedir. Camiyi sıra dışı kılan ise harim duvarlarına kalem işi tekniği ile yapılmış olan nakışları ve tasvirleridir. Eserin duvarlarında dinsel mekânlarda yüzyıllardır görülen bitkisel bezemelere ek olarak ağaçlar, iki ve dört minareli camiler, üzerinde kemer ve perde bulunan selsebilli havuz, mihrap nişine yerleştirilmiş olan perde ve kandil, sekiz kapılı beş katlı ve üzerine ters yerleştirilmiş bir tuba ağacı bulunan cennet, terazi ve makas, nefir, iftariyelik, tarak, tespih, mızrak, teber, yeşil ve kırmızı renkli sancak, Rifâi gülü, keşkül, Rifâi topuzları, mütteka, tac-ı şerifler, toplanabilir sofra gibi tekke cihazları, ibrik, saat betimlemeleri kullanılmıştır. Kalem işi bezemeler batı duvarında bulunan usta kitabesine göre “5 Muharrem 1310” (M. 30 Temmuz 1892) tarihinde “Hüseyin Arif” adlı bir usta tarafından yapılmıştır. Aynı duvarda bulunan çok sayıda tekke cihazı betimlemesi “Hüseyin Arif”in bir tekkeye bağlı olarak çalıştığını düşündürmektedir. Çalışmada, yapıdaki tekke cihazları betimlemeleri ve yazı programı ayrıntıları ile incelenerek ustanın Bektaşi ya da Rifâi olabileceği sonucuna varılmış, bu tarikatların birbirleri ile olan ilişkileri yanında fütüvvet teşkilatı ve ahilikle olan ilişkileri de incelenmiştir. Yapının kalem işi bezemeleri ve tasvirleri yer yer boyanmış ve kısmen zarar görmüş olsa da günümüze kadar özgün değerini koruyarak gelebilmiştir. Eser, sahip olduğu tasvirler ile bölgede yoğun olarak karşılaşılan küçük ölçekli köy ve kasaba camilerinin özgün bir örneği, sahip olduğu tekke cihazı betimlemeleri ile de tekke sanatının önemli bir temsilcisidir.

Keywords

Türk Sanatı, Afyonkarahisar, Recep Bey Camii, Duvar Resmi, Kalem işi Bezeme, Bektaşilik, Rifâilik, Ahilik ve Fütüvvet Teşkilatı

References

• Acun, Hakkı. Bozok Sancağı (Yozgat İli)’nda Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Afyonkarahisar Kültür Envanteri. haz. Afyonkarahisar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü- Müze Müdürlüğü- Afyonkarahisar Valiliği. Afyonkarahisar: T. C. Afyonkarahisar Valiliği Yayınları, 2013.
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Algaç, Şeyda. “Uşak Banaz Yeşilyurt (Holuz) Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”. Art Sanat 13 (2020), 1- 26. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0001
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1973.
• Arık, Rüçhan. “Anadolu’da Bir Halk Ressamı Zileli Emin”. Türkiyemiz 16 (1975), 8- 13.
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Arslan, Celil. “Elazığ/Hüseynik (Ulukent) Havuzbaşı ve Harput Panoraması”. Zeitschrift für die Welt der Türken 2/2 (2010), 151- 177.
• Arslan, Muhammet. “Doğu Karadeniz Camilerindeki Tasavvufi Tasvirler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 10(2021), 297- 326. https://doi.org/10.34189/hbv.100.014
• Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim- Kuşam Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Aydınlı, Abdullah - Çakan İsmail Lütfi. “Aşere-i Mübeşşere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/ 547. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Aygen, Mehmet Saadettin. Afyonkarahisar Camileri. Ankara: Türkeli Yayınları, 1973.
• Bozer, Rüstem. “Kula- Emre Köyü’nde Resimli Bir Cami”. Türkiyemiz 53 (1987), 15- 22. Certel, Hüseyin. “Dini Hayatta İbadetin Yeri ve Önemi”. Dini Araştırmalar 1/ 4 (1999), 209- 222.
• Çakmak, Şakir. Denizli İli’ndeki Türk Anıtları (Camiler). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Çal, Halit. “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2- 6 Temmuz 1986, Tokat. 427- 461. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987.
• Daş, Ertan. “Başmakçı (Afyon) Recep Bey Camii. 2. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 3-4 Mayıs 1991, Afyon. 119- 132. Afyon: Afyon Belediyesi Yayınları, 1991.
• Daş, Ertan. “Dazkırı Yakınlarında Yayınlanmamış Ahşap Destekli İki Köy Camii”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 23- 27 Eylül 1991. II/1- 12. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Derman, M. Uğur. “Osmanlı Hat Sanatında Hz. Ali”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 277- 288. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. Ertürk, Mustafa. “Havz- ı Kevser”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/ 546- 549. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XI/ 1-4 (1949- 1950): 6- 354.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2004.
• Gündüzöz, Güldane. Tasavvufta Tâc Sembolizmi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Gürbıyık, Cengiz. “Demirci Küpeler Köyü Camii Duvar Resimleri”. Art Sanat 13 (2020): 143- 167. https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.13.0006
• Gürbıyık, Cengiz. “Bir Halk Ressamının İzinde Satılmış Köyü Camii Duvar Resimleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 100 (2021), 347- 373. https://doi.org/10.34189/hbv.100.016
• Harman, Mürüvet. “Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri”. Mukaddime 5/1 (2014), 89- 112. https://doi.org/10.19059/mukaddime.60506
• İlgar Yusuf - Karazeybek Mustafa. “Afyonkarahisar’da Cami ve Mescitler”. Afyonkarahisar Kütüğü I. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Harman, Mürüvet. Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (2015), 354- 363.
• Işın, Ekrem - Özpalabıyıklar, Selahattin. “HOŞ GÖR YÂ HÛ” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• İltar Gazanfer. “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri”. Vakıflar Dergisi 42 (2014), 69- 80.
• İnançer, Ömer Tuğrul. “Rıfaîlikte Zikir Usulü ve Musiki”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 6/ 330- 331. İstanbul: Kültür Bakanlığı- Tarih Vakfı, 1994.
• Karaaslan, Muzaffer. “Kosova’daki İki Rifai Tekkesi’nden İmgeler”. Sanat Tarihi Yıllığı 29 (2020), 107- 127. https://doi.org/10.26650/sty.2020.006
• Karaaslan, Muzaffer. “Ankara’da Korunması Gerekli Bir Köy Camisi”. Ankara Araştırmaları Dergisi 9/1 (2021), 171- 185. https://doi.org/10.5505/jas.2021.96658
• Koşay, Hamit Zübeyr. “Bektaşilik ve Hacı Bektaş Tekkesi”. Türk Etnografya Dergisi X (1967), 19- 26.
• Köksal, M. Fatih. “Ayin, Erkân ve Adap Benzerlikleri Açısından Ahilik- Bektaşilik Münasebeti”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 55 (2010), 59- 70.
• Köksal, M. Fatih. “Ritüeller Açısından Ahilik- Bektaşilik Münasebeti ve Bir Bektaşi Fütüvvet- Namesi”. 1. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu, 15- 17 Ekim 2008 Kırşehir. ed. Erksin Güleç vd. II/ 689- 704. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2011.
• Köksal, M. Fatih - Gıynaş, Kamil Ali. “Bir Bektaşi Fütüvvetnamesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 59 (2011), 403- 422.
• Köseoğlu, Mehmet Akif. İstanbul’un 100 Tekkesi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, 2016.
• Kuru Çakmakoğlu, Alev. “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Hz. Ali Yazıları”. Milli Folklor 19/74 (2007), 46- 69.
• Kuyulu, İnci. “Kırkağaç Çiftehanlar Camii”. Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi V (1990), 103- 117.
• Naza Dönmez, E. Emine. “Nevşehir Müzesi’nde Bulunan Medine Camii Tasvirli Bir Çini Levha”. Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları. ed. Yıldız Demiriz. 109- 114. İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları, 1996.
• Naza Dönmez, E. Emine. Türk Çini Sanatının Sürekliliği İçinde XVII. Yüzyıl Eserlerinin Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Naza Dönmez, E. Emine. Wooden Mosques of the Samsun Region, Turkey from the Past to the Present. Oxford: BAR International Series, 2008.
• Naza Dönmez, E. Emine. “Topkapı Sarayı Harem Şadırvanlı Sofa Daire Madalyonlu Çini Yazıları”. Arkeoloji, Tarih ve Epigrafi’nin Arasında: Prof. Dr. A. Vedat Çelgin’in 68. Doğum Günü Onuruna Makaleler. ed. Murat Arslan- Ferit Baz. 601- 606. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/ 373- 379. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik Kalenderîler XIV - XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Okçuoğlu, Tarkan. 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Özdemir, Kemal. Osmanlı Arması. İstanbul: Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri, 1997.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Fütüvvetname-i Ca’fer Sâdık’a Dair Bir İnceleme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 40 (2006), 105- 132.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Bektaşî ve Alevî Kültürünün Yazılı Kaynaklarından Fütüvvetnameler”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. 367- 379. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Bazı Rifâî Fütüvvetnameleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Ahilik Uluslararası Sempozyumu “Kalite Merkezli Bir Yaşam” 20-22 Eylül 2011. ed. Ali Çavuşoğlu. 92- 106. Kayseri: Candan Matbaacılık, 2011.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Türkiye’deki Bektaşi- Alevi Kültürüne Dair Farklı Bir Çevre: Bir Rifâî Risalesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 1 (2011), 25- 38.
• Sarıkaya, M. Saffet - M. Necmettin Bardakçı. “Bir Rifâi Fütüvvetnâmesi Üzerine İnceleme”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 13/29 (2012), 169- 183.
• Sözen, Metin. “Köyde Bir Duvar Resmi”. Türkiyemiz 6 (1972), 31- 33.
• Sülün, Murat. “Mihrap Tezyinatında Uygulanan Âyet Hatları”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo Kültürel Açıdan) 08- 09 Ekim 2018 Malatya. haz. Fikret Karaman. I/ 595- 621. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• Şahin, Mustafa Kemal. “Amasya- Hamamözü- Çay Köyü ve Gümüşhacıköy- Köseler Köyünde Bilinmeyen İki Cami”. XII. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu 15- 17 Ekim 2008 Çanakkale. ed. A. Osman Uysal vd.73- 92. İzmir: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Şener, Dilek. XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/ 99- 103. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Tali, Şerife. “Giresun Yağlıdere Tekke Köyü Camii Kalem İşi Bezemeleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/31 (2014), 489- 497.
• Tanman, M. Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipolojisi Denemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Tanman, M. Baha. “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı “Osmanlı Dünyası” ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan. 491- 522. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1993.
• Tanman, M. Baha. “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/ Tekkeler”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Kaynaklar- Doktrin- Ayin ve Erkân- Tarikatlar- Edebiyat- Mimari- İkonografi- Modernizm. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 305- 363. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Tanman, M. Baha. “Geç Dönem Osmanlı Tekke Sanatında Seyyid Ahmed el- Rifa’î Türbesi Tasvirleri”. Tasvir, Teori ve Pratik Arasında İslam Görsel Kültürü. ed. Nicole Kançal Ferrari/ Ayşe Taşkent. 269- 295. İstanbul: TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016.
• Tezcan Kaya, Gülsen. “Batılılaşma Dönemi Osmanlı Mimarisinde Kalem İşi Bezemeli Bir Yapı: Bilecik Kâsımlar Köyü Camisi”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi 9/23 (2022), 95- 123. http://dx.doi.org/10.17822/omad.2022.206
• Uludağ, Hümeyra. Osmanlı Hat Sanatında Tekke Yazıları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Uzun, Tolga. “Sivas Yıldızeli Şeyh Halil Türbesi Duvar Resimleri”. History Studies 11/5 (2019), 1839- 1853. http://doi.org/10.9737/hist.2019.789
• Yahya Âgâh b. Sâlih el- İstanbulî. Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm Mecmû’atü’z- Zarâ’if Sandûkatu’l- Ma’âri. Transkripsiyon ve Önsöz: M.Serhan Tayşi. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2002.