AYDIN EYALETİNDE KONAR-GÖÇER BİR AŞİRET: 2973 NUMARALI OSMANLI NÜFUS DEFTERİNE GÖRE ALAŞEHİR KAZASINDA İKİ TAHTACI TOPLULUĞU

Year 2023, Issue: 106, 185 - 210, 03.07.2023

Ufuk Ali Kaftanlı

Abstract

Bu makale, 19. yüzyılın ilk yarısında Aydın eyaletinin Alaşehir kazasında yaşamış konar-göçer bir Kızılbaş-Alevî Tahtacı aşiretine odaklanmaktadır. Tetkik öznesine mikro-tarihsel bir perspektifle yaklaşan çalışmada, söz konusu Tahtacı aşiretinin sosyo-ekonomik yapısının açığa çıkarılması amacıyla 2973 numaralı Müslim-aşiret nüfus defteri kullanılmış; ayrıca çağdaş seyahat notlarından, Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarındaki farklı resmî belgeler ile temettuât defterlerinden faydalanılmıştır. Bu doğrultuda, bölgedeki Tahtacı aşiretinin demografisi, fiziksel/ruhsal durumu, onomastik niteliği, iskân örüntüsü ve iktisadî hayatı betimlenmiştir. Araştırma, üç ana bölümden müteşekkildir. İlk bölümde, 20. yüzyılın ilk evresinde Tahtacı toplulukların Alaşehir’de yaşadığı üç köy (Tahtacı, Tahtacı Bektaşlar, Tahtacı Alandız) tespit edilmiş, bu iskân merkezlerinin 19. yüzyılın ilk yarısındaki Kızılçukur-Karacaali Tahtacıları ile bağlantıları sorgulanmıştır. İkinci bölümde, Kızılçukur ile Karacaali köyleri periferisindeki Tahtacı aşiretinin iki ayrı topluluğu; demografik ve sosyo-ekonomik kıstaslarca değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde, bu Tahtacı aşiretinin iki farklı yerdeki uzantılarının aralarındaki bağ tasvir edilmiş, konar-göçer doğaları mukayeseli bir pencereden yorumlanmıştır. Sonuç bölümünde, 2973 numaralı Müslim-aşiret nüfus defterinin Kızılçukur-Karacaali Tahtacıları için aktardığı ham veriler, sosyo-demografik ve ekonomik etmenleri önceleyerek bir bütün halinde serimlenmiştir. Netice itibarıyla, 19. yüzyılın ilk elli yıllık diliminde yarı-yerleşik bir kimlikle var olan, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de çoğunluğu köylere yerleşen Alaşehir Tahtacıları; Osmanlı Kızılbaş-Alevîlik literatürü bağlamında ilk kez bilimsel bir çalışmaya konu edilmiş, mikro-tarihsel “aşağıdan” tarihyazım metodunun yerel bir örneği oluşturulmuştur.

Keywords

Kızılbaş-Alevilik Tarihi, Osmanlı Tahtacıları, Alaşehir Tahtacıları, Tahtacılık, Nüfus Defterleri, Temettuat Defterleri, Konar-göçerlik, İskan, Kizilbash-Alevism History, Ottoman Tahtacıs, Alaşehir Tahtacıs, Woodcraft, Population Registers

A SEMI-NOMADIC TRIBE IN THE EYALET OF AYDIN: TWO TAHTACI COMMUNITY IN THE KAZA OF ALAŞEHİR ACCORDING TO THE OTTOMAN POPULATION REGISTER NUMBERED 2973

Abstract

This article focuses on a semi-nomadic Kizilbash-Alevi Tahtacı tribe that lived in the Kaza of Alaşehir in the Eyalet of Aidin (Aydın) in the first half of the 19th century. In the analysis, which approaches the topic of the examination with a micro-historical viewpoint, the tribal population register numbered 2973 was used to reveal the socio-economic structure of the Tahtacı tribe. The study is made up of three substantial parts. In the first part, in the light of relevant journey notes and archive documents, three villages (namely Tahtacı, Tahtacı Bektaşlar, Tahtacı Alandız) where Tahtacı communities were located in Alaşehir in the first phase of the 20th century was identified. Then, the liaisons of these settlement centers with the Tahtacıs of Kızılçukur and Karacaali, who were inscribed in the aforesaid register in the first half of the 19th century, were questioned. In the second part, two separate communities of the Tahtacı tribe, encountered in the periphery of Kızılçukur and Karacaali villages, were evaluated by demographic and socio-economic criteria within the possibilities of the population register numbered 2973. In the third chapter, the symbiotic ligament established between the extensions of the Tahtacı tribe in two different places that are close to each other is demonstrated, and their semi-nomadic idiosyncrasy is interpreted from a comparative aspect. In the conclusion part, the raw data of the related population register for Tahtacıs in the region are presented by socio-demographic and economic factors. As a result, for the first time, a local example of the micro-historical “from below” historiography method was created for the Alaşehir Tahtacıs.

Keywords

Kizilbash-Alevism History, Ottoman Tahtacıs, Alaşehir Tahtacıs, Woodcraft, Population Registers, Temettuat Registers, Semi-nomadism, Settlement

References

• Açıkel, Tekin. 48 Numaralı (1030/1620) Tarihli Manisa Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akbayar, Nuri. Osmanlı Yer Adları Sözlüğü. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Altı, Aziz. “Nüfus Defterlerine Göre Pirevi (Hacı Bektaş Veli Tekkesi) (1830-1846)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 90 (2019), 77-98. https://dx.doi.org/10.34189/hbv.90.006
• Atalay, Besim. Bektaşilik ve Edebiyatı. çev. Vedat Atila. İstanbul: Ant Yayınları, 2. Basım, 1924 [1991].
• Baha Said Bey. “Memleketin İç Yüzü: Anadolu’da Gizli Mabetler II”. Türkiye’de Alevî-Bektaşî, Ahi ve Nusayrî Zümreleri. yay. haz ve çev. İsmail Görkem. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1. Basım, 1919 [2000].
• BCA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı [30-11-1-0]. Kutu No. 248, Gömlek No. 41-20. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı [30-11-1-0]. Kutu No. 181, Gömlek No. 10-12. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Ahmed III [AE.SAMD.III]. Kutu No. 203, Gömlek No. 19588. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mehmed IV [AE.SMMD.IV]. Kutu No. 31, Gömlek No. 3487. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO]. Kutu No. 3438, Gömlek No. 257812. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Cevdet Maliye [C.ML]. Kutu No. 406, Gömlek No. 16665. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH.MKT]. Kutu No. 2669, Gömlek No. 99. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH.MKT]. Kutu No. 2643, Gömlek No. 72. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. İrâde - Dâhiliye [İ.DH]. Kutu No. 1470, Gömlek No. 93. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. İrade Dosya Usulü [İ.DUİT]. Kutu No. 173, Gömlek No. 122. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Maliye Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri [ML.VRD.TMT.d]. No. 1444. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Maliye Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri [ML.VRD.TMT.d]. No. 1413. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Maliye Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri [ML.VRD.TMT.d]. No. 1454. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Nüfus Defterleri [NFS.d]. No. 2973. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Çakmak, Yalçın. II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş-Alevî Siyaseti (1876-1909). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Demir, Hüseyin. I. Süleyman Döneminde Aydın Sancağı’nın Demografik Yapısı. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Doğtekin, Abdullah. “19. Yüzyıl Ortalarında Alaşehir Kazası’nda Eğitim ve Eğitim Kurumları”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/18 (2018), 1-39.
• Doğtekin, Abdullah. Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e Alaşehir (1839-1908). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Google. Google Maps, Alandız, Buldan/Denizli. Erişim: 11 Aralık 2022. https://www.google.com.tr/maps/place/Aland%C4%B1z,+20400+Buldan%2FDenizli
• Google. Google Maps, Karacaali, Sarıgöl/Manisa. Erişim: 13 Haziran 2021. https://www.google.com.tr/maps/place/Karacaali,+45470+Sarıgöl%2FManisa
• Google. Google Maps, Kızılçukur, Sarıgöl/Manisa. Erişim: 13 Haziran 2021. https://www.google.com.tr/maps/place/Kızılçukur,+45470+Sarıgöl%2FManisa
• Great Britain, War Office, General Staff, Geographical Section. Asia Minor: Alashehr (Feb. 1916). 15 Kasım 2021. https://maps.princeton.edu/catalog/princeton-c247dt91c
• Gülten, Sadullah. “Kökler ve Dallar: Tahtacı Alevilerinin Menşei ve Tahtacı Cemaatleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 95 (2020), 143-167.
• Kaftanlı, Ufuk Ali. “Tâife-i Tahtacıyân: Teke Sancağı’nda Bir Kızılbaş-Alevî Aşiret (1767-1831)”. Antalya’nın Sosyal ve İktisadi Tarihi (Osmanlı Dönemi). ed. Erdal Taşbaş, 167-218. Ankara: Gazi Kitabevi, 1. Basım, 2022b.
• Kaftanlı, Ufuk Ali. Osmanlı Akdenizi’nde Bir Türkmen-Alevî Cemâati: Mikro-Târih, Nüfus ve İskânıyla Aydın Vilâyeti’nde Tâife-i Tahtacıyân (19. Yüzyılın İlk Yarısı). Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022a.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı, 1831. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1995.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu, 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri. çev. Bahar Tırnakcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Karpat, Kemal H. Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison, Wisconsin: The University of Wisconsin Press, 1985.
• Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü. yay. haz. Ali Coşkun ve Abdullah Sivridağ vd. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, 2020.
• Kökel, Coşkun vd. “Buldan Örneğinde Denizli Yöresi Alevi-Bektaşi Kültürü”. Buldan Sempozyumu. ed. Turgut Tok – İrfan Ertuğrul. 2/873-878. Denizli/Buldan: Pamukkale Üniversitesi, 2006.
• Kökel, Coşkun. “Tokat Bölgesinde Yerleşik Bir Alevi Topluluk: Güvenç Abdal Ocaklıları-Kürtünlüler”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 25-26 Eylül 2014 Tokat Bildiriler. ed. Ali Açıkel vd. III/47-64. Tokat: Tokat Valiliği Özel İdaresi, 2014.
• Köylerimiz: Köy Kanunu Tatbik Olunan ve Olunmayan Köy İsimlerini Alfabe Sırası ile Gösterir. nşr. Dâhiliye Vekâleti Mahallî İdareler Umum Müdürlüğü. İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, 1933.
• Osmanlı Yer Adları. yay. haz. Murat Şener ve Salih Dutoğlu vd. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2017.
• Şahin, Aslı. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Aydın Sancağı’nın Demografik Yapısı (1550 ve 1676 Tarihli Aşiret ve Avarız Defterlerine Göre). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şimşir, Sebahattin ve Şimşir, Nahide. “Arşiv Vesikâlarına Göre XIX. ve XX. Yüzyıl Başlarında Edremit Tahtacıları”. II. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Hoşgörü ve Barış Sempozyumu Bildirileri. ed. Filiz Kılıç ve Tuncay Bülbül, 144-153. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Telci, Cahit. “Cemaat-i Tahtacıyan: Aydın Sancağında Vergiden Muaf Tahtacı Topluluğu (XV-XVI. Yüzyıllar)”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 13 (2016), 5-34.
• Yıldırım, Rıza. “Dervishes, Waqfs, and Conquest: Notes on Early Ottoman Expansion in Thrace”. Held in Trust: Waqf in the Islamic World. ed. Pascale Ghazaleh, 23-40. Cairo: The American University in Cairo Press, 1. Basım, 2011.
• Yörükân, Yusuf Ziya, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. sad. Turhan Yörükân. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 4. Basım, 2015.
• Yusuf Ziyâ. “Tahtacılar”. Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası III/13 (1929), 55-80.